ثنویت

شیخ الاسلام گفت: واسطی گوید من و او، واو «و» من، کرد من و پاداش او، دعاء من اجابت او، این همه ثنویت است دوگانگی. شیخ الاسلام گفت: کی از زبان هیچ کس در خراسان از توحید آن نیامد کی از زبان واسطی رحمه اللّه وی چون بنشاپور رسید از عراق، آنگاه کی بیامد بوعثمان حیری برفته، شاگردان وی دید و سخن وی شنوید در معاملت. چون می‌بیامد او را پرسیدند که چون یافتی او را؟ گفت: صاحب ایشان، ایشانرا نیاموخت و دلالت نکرد مگر مجوسیة محض، یعنی دو گانگی من و او.

بنیاد اندیشهٔ مندایی همان ثنویت، یا دو‌ بن‌نگری است. دو گوهرِ روح و مادّه از آغاز آفرینش با هم در ستیزند. اساطیر مندایی بیشتر دربارۀ اقلیم ازلیِ نور، آفرینش زمین و انسان، و سفر بازگشتِ روح به سرچشمۀ سرزمینِ نور است.

وی فیلسوف مادی بود ولی مع‌هذا به ثنویت دکارت اعتقاد داشت و انسان را مرکب از روح و بدن می‌دانست. کندیاک پسیکولوژی خود را با الهیات مسیحی آشتی داد و از آثار مهم او «رساله‌ای دربارهٔ محسوسات» است که به سال ۱۷۵۴ چاپ شده‌است. در سال ۱۷۴۶ کتابی به نام گفتار در باب منشأ دانش آدمی نوشته‌است که بخش دوم آن به بحث دربارهٔ زبان اختصاص دارد.

کومون نقش اصلی این آیین، تندیس گاوکشی، را برخلاف پیش‌زمینهٔ ثنویت‌گرایانهٔ دین زردشتی تفسیر کرده است. کومون بر پایهٔ روایت خلقت دین زردشتی متأخر در بندهشن، اقدام میترا به کشتن گاو نر را عملی از نوع خلقت تفسیر کرده است. او مار و عقرب را آفریده‌هایی شریر دانسته است.

بنابراین از باورهای فلسفی و دیدگاه‌های مزدک می‌توان پی برد که او پیروزی نور و روشنی را بر ظلمت و تاریکی امری قطعی می‌دانست. در این باره، رینولد نیکلسون بر آن است که مزدک مانند مانی و زرتشت به ثنویت معتقد بود. با این حال، مزدک برخلاف مانی می‌خواست با کمک باورهای مذهبی و دینی به اصلاح امور جامعه بپردازد. منع خون‌ریزی و برخی نکات اخلاقی و اجتماعی آیین مزدک نوعی اخلاق گنوسی-مانوی را نمایش می‌داد.

ور هوس مثنویت در دل ست حل کنم این برتو که بس مشکل ست

ای ولد مثنویت رهبر شد نام تو بر فلک از آن بر شد

رنه دکارت نظریه ثنویت را برای مقابله با موضوع رابطه مغز با ذهن ارائه کرد. او پیشنهاد کرد که غده صنوبری جایی است که ذهن با بدن در تعامل است، و به عنوان جایگاه روح و به عنوان رابطی است که ارواح جانوران از طریق آن از خون به مغز می‌رسند. این دوگانگی احتمالاً انگیزه‌ای برای آناتومیست‌های بعدی فراهم کرد تا رابطه بین جنبه‌های آناتومیکی و عملکردی آناتومی مغز را بیشتر بررسی کنند.

با وجود اینکه زرتشت در فلسفه نوافلاطونی، به خصوص در ایتالیا، جایگاه والایی داشت، فلاسفه کشورهای پروتستان شمال اروپا چون گرهارد یوهان ووس، یوهان هاینریش اورسین و تئوفیل گال دیدگاهی منفی نسبت به او داشتند؛ چرا که او را با بت‌پرستی و ثنویت در ارتباط می‌دانستند. برخی چون پیر دانیل هیو تصور می‌کردند زرتشت همان موسی است. در جریان نوظهور «اورینتالیسم» (خاورگرایی) هم تصویر زرتشت مثبت نبود زیرا آن را با کلیشه‌های اسلامی و سنت‌های غربی مخلوط کرده بودند؛ حاصل چنین موضوعی در نوشته‌های اشخاصی چون بارتلمی دو هربلو پدیدار است

دربارهٔ علل پیدایش ثنویت در مجمع ایزدان قدیم و تغییر نقش اهوراها و دیوها نظرات مختلفی وجود دارد.