مدائن

بهرام خبر یافت که خسرو را مردم به پادشاهی برگزیده‌اند پس با شتاب بسوی مدائن شتافت. خسرو پرویز صلاح کار را در ملایمت دید و با گستهم (دائی خسرو پرویز) و بندوی برادر وی و به‌ همراه هزار سوار به دیدن بهرام رفت. دیدار آن دو در ساحل رود نهروان بود.

چنان‌که مشخص است در این دوران ایالت فارس از تقسیمات چهارگانه شاهنشاهی به‌شمار می‌رفت و به دلیل وسعت زیاد و توجه به این مورد که از دیرباز مرکز مهم دیانت زرتشتی بود و جایگاه پادشاهان سر سلسله دودمان ساسانی به‌شمار می‌آمد، حائز اهمیت فراوان بود و بدین لحاظ از ایالات مهم کشور محسوب می‌گردید و تا مدت‌ها پایتخت پادشاهان این سلسله در آن قرار داشت. در ترجمه تاریخ یعقوبی آمده‌است: مرکز پادشاهان پارس -در آغاز سلطنت اردشیر بابکان- استخر از استان فارس بود. سپس پادشاهان پیوسته جابجا می‌شدند تا انوشیروان پسر قباد پادشاهی یافت و در مدائن فرود آمد و آن جا پایتخت گردید. (تاریخ یعقوبی ص ۲۱)

دری نامی است که از سدهٔ دهم میلادی به زبان فارسی نو داده می‌شده و در آثار کسانی همچون اصطخری، شمس‌الدین مقدسی و ابن حوقل از آن یاد شده‌است. در مورد ریشهٔ دری نظرهای متفاوتی وجود دارد. بیشتر پژوهشگران ریشهٔ این واژه را در واژه فارسی در یا دربار می‌دانند چرا که این زبان، زبان رسمی دربار ساسانیان بود. ابن ندیم در الفهرست دربارهٔ ریشه دری از ابن مقفع نقل می‌کند که دری زبان درباریان مدائن (تیسفون) بود و به همین دلیل این گونه نامیده می‌شود. او دری را زبان خراسان و مردم بلخ نیز برمی‌شمرد.

نی زالِ مدائن کم از پیرزنِ کوفه نه حجرهٔ تنگِ این کم‌تر ز تنورِ آن

داستان این مجموعهٔ تلویزیونی از زخمی‌شدن حسن بن علی و رفتن وی به مدائن که حاکم آن سعد بن مسعود ثقفی، عموی مختار است شروع می‌شود. مختار از طرف عمویش فرا خوانده می‌شود تا از حسن بن علی محافظت کند. بعد از مسموم و کشته شدن حسن مجتبی توسط همسرش جعده در ادامه، داستان به وقایع سال ۶۰ هجری و مرگ معاویه و حکومت یزید و جریان بیعت‌گرفتن از حسین بن علی رفته و در نهایت پنج سال بعد از حادثهٔ عاشورا، مختار به عنوان رهبر سومین قیام پس از عاشورا با متحدکردن شیعیان با شعار «یا لثارات الحسین» به خون‌خواهی حسین بن علی و کشته‌شدگان کربلا قیام می‌کند.

در مدائن میهمان جغد گشتن یکشبی پرسشی از دولت نوشیروانی داشتن

ز ایوان مدائن هنوز پیدا بس قصهٔ پنهان و آشکار است

چو آمد مهد شیرین در مدائن غنی شد دامن خاک از خزائن

هرکس بَرَد از مکّه سبحه ز گِلِ جمره پس تو ز مدائن بَر سبحه ز گلِ سلمان

گر زادِ رهِ مکه تحفه‌ست به هر شهری تو زادِ مدائن بَر تحفه ز پیِ شروان

فرشید یوسفی به نقل از کتاب از الوند تا مدائن نوشتۀ مهدی فرهپور ضمن اشاره به فرض مشتق شدن این واژه از واژۀ قرماسین و قرمیسین، ادعا می‌کند که سه واژۀ اوله، شواسب و خواست نام‌های قدیمی رودخانۀ قره‌سو بوده‌اند.

عمر بن خطاب پس از آنکه سعد را مأمور جمع‌آوری صدقه قبیله هوازین کرده بود، بعد از شکست اعراب از ایران در جنگ پل، سپاهی را به فرماندهی سعد به مرکز عراق فرستاد که توانستند در جنگ قادسیه، سپاه ساسانیان را شکست دهند. روایتی حاکی از آن است که خود سعد در این جنگ بیمار بود و حضور فعال نداشت و اشعاری در برخی منابع در مذمت سعد به خاطر شرکت نداشتنش در جنگ نقل شده‌است. اعراب توانستند سپاه ایران را از عراق بیرون رانده و مدائن را تصرف کنند و با شکست دادن ایران در جلولا، توسط سپاهی که سعد به فرماندهی برادر زاده‌اش هاشم بن عتبه بن ابی وقاص فرستاده بود، این کار به پایان رسید. در زمان این وقایع اختلاف نظر است ولی قول معروف این است که این وقایع در سال ۱۹–۱۴ هجری/۴۰–۶۳۵ میلادی رخ داد.

دانی چه؟ مدائن را با کوفه برابر نه! از سینه تنوری کن وز دیده طلب طوفان

ز ارمن در مدائن رفت غمناک ز حسرت کام خشک و دیده نمناک

یک‌ره ز لبِ دجله منزل به مدائن کن وز دیده دُوُم دجله بر خاکِ مدائن ران

اگرچه جریان نبرد قادسیه ابتدا به نفع سپاه ساسانی که به فیل‌های جنگی و سلاح‌های جنگی پیشرفته تر مانند تیرهای پنچگان، گرز، تبرزین و شمشیرهای دو لبه بودند، پیش می‌رفت اما در اواسط جنگ با خسته شدن دو سپاه و رسیدن نیروی تازه‌نفس مسلمان از جبههٔ شام، نتیجهٔ نبرد به سود مسلمانان برگردانده شد. با شکست سپاه ساسانی، بسیاری از ایرانیان ناراضی از جمله دیلمیان به سپاه اعراب پیوستند و اعراب دو ماه بعد از پیروزی در نبرد قادسیه به قصد اشغال مدائن لشکر خود را به حرکت درآوردند.

تا سلسلهٔ ایوان بگسست مدائن را در سلسله شد دجله، چون سلسله شد پیچان

از جمله افراد مشهور این قبیله می‌توان به مختار ثَقَفی (خونخواه حسین بن علی) و پدرش ابوعبید ثقفی (اولین سردار سپاه اسلام در نبرد پل با ساسانیان) و عمویش سعید بن مسعود ثقفی (فرماندار مدائن در دوران حسن مجتبی)، حجّاج بن یوسف ثقفی (حاکم اموی و سفاک) ، لیلا دختر ابی مره (همسر حسین بن علی) و مغیره بن شعبه اشاره کرد.

حذیفه در اواخر دوران عثمان به پیشنهاد علی حکومت مدائن را قبول کرد و در زمان حکومت علی بن ابی طالب نیز در این مقام ماند.

در ادامه، پس از نبردی که با محمد بن یزید مُهَلَّبی، از سواران جنگاور عرب، و لشکرش در نزدیکی اهواز رخ داد، طاهر و سپاهش موفق به کشتن محمد و شکست لشکرش شدند و پس از فتح اهواز به سمت بغداد، مقر خلافت امین، به راه افتادند. طاهر سپس به مدائن روی آورد و حاکم آن شهر با وقوف به حضور طاهر و یارانش، بدون درگیری به بغداد گریخت. طاهر سپس به ناحیهٔ صرصر رفت و پس از فرمان مبنی بر احداث پلی بر روی دجله، مدتی در آنجا توقف کرد. طاهر در راه رسیدن به بغداد، به مناطق مختلف مانند عراق، حجاز و یمن، نماینده ارسال می‌کرد و برای مأمون به جمع‌آوری بیعت می‌پرداخت. اگرچه عده‌ای این اقدام را پس از فتح بغداد و در زمان حکمرانی طاهر بر بغداد می‌دانند.