مالکیت خصوصی
معنی کلمه مالکیت خصوصی در دانشنامه اسلامی
منشا و خاستگاه مالکیت خصوصی، از رابطه اعتباری یکی از امور تکوینی، یعنی فطرت، عقل و چگونگی زندگی اجتماعی انسان است. قرآن کریم با توجه به توحید ربوبی تشریعی، جایگاه رابطه مزبور را با تکیه بر نظریه «جانشینی و خلیفة اللهی» این گونه ترسیم می کند:«ءامنوا بالله و رسوله و انفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه فالذین ءامنوا منکم و انفقوا لهم اجر کبیر؛ به خدا و پیامبر او ایمان آورید، و از آن چه شما را در استفاده از آن، جانشین دیگران کرده، انفاق کنید. پس کسانی از شما که ایمان آورده و انفاق کرده باشند، پاداش بزرگی خواهند داشت.»امر به انفاق، کشف از پذیرش مالکیت خصوصی دارد که با توجه به توحید تشریعی، از واژه های «الله» و «رسول» قابل استنباط است. درباره مالکیت خصوصی به آیات بسیاری استناد شده است. ؛ همچنین آیاتی که بر قرض، ارث، انفاق، صدقات، مهر، غصب، وصیت، عتق، دیه و ربا دلالت دارند.
توجه اسلام به مالکیت خصوصی
مالکیت خصوصی در نظام اقتصاد اسلامی چنان مورد توجه و احترام قرار گرفته که از سوی قرآن کریم، حکم بریدن دست سارق یعنی متجاوز به حریم این نوع مالکیت صادر شده است. ؛ یعنی کسی که با بی احترامی به حق مالکیت به تصرف در شی ء اقدام کرده است، مجازات می شود. از سوی دیگر، لجام گسیختگی این مالکیت، سبب طغیان و سرکشی فرد و نیز فقر و اختلاف طبقاتی شدید می شود؛ به همین سبب مالکیت خصوصی در این نظام برخلاف نظام سرمایه داری محدود است؛ زیرا چنان که گفته شد، مالکیت خصوصی از دیدگاه قرآن در طول مالکیت خداوند قرار دارد؛ از این رو، خداوند می تواند محدودیت هایی را برای این مالکیت وضع، و حتی در برخی موارد، آن را سلب کند. این محدودیت در ابتدا با توجه به «اصل مداخله دولت» که بازتابی از دو قسم دیگر مالکیت است، تعیین می شود؛ اما نوع دیگری از محدودیت ها وجود دارد که با توجه به احکام، به وسیله مسلمان رعایت می شود و نمودی از تاثیرپذیری این نظام از آموزه توحید در شاخه ربوبی تشریعی است. در هر صورت، در نظر گرفتن چنین محدودیت هایی در مقام نظریه پردازی، تضمین کننده مناسبی برای دور شدن نظام مزبور از بحران های اقتصادی است که نظام سرمایه داری در عمل با آن مواجه شده و در نهایت به بعضی از این محدودیت ها تن داده است.
محدودیت های مالکیت خصوصی
محدودیت هایی که قرآن کریم درباره مالکیت خصوصی مطرح کرده، گاهی به مالک مربوط می شود؛ یعنی مالک برای تملک باید شرایطی دانسته باشد:• «و لا توءتوا السفهاء اموالکم التی جعل الله لکم قیاما و ارزقوهم فیها و اکسوهم و قولوا لهم قولا معروفا؛ اموال خود را که خداوند آن را وسیله قوام زندگی شما قرار داده، به سفیهان ندهید؛ ولی از عواید آن به ایشان بخورانید و آنان را پوشاک دهید و با آنان سخنی پسندیده بگویید.»یعنی اموالی که در مالکیت خصوصی خود دارید، به آنان که به رشد لازم نرسیده اند و بلوغ کامل عقلی که بتوانند در اموال تصرف کنند، ندارند، نسپارید؛ زیرا این امر مخالف با احترام و حفظ مالکیت خصوصی است. برخی دیگر از محدودیت ها به ملک مربوط می شود؛ یعنی برخی از اشیا همچون خمر، در دیدگاه قرآن قابل تملک نیستند:• «یا ایها الذین آمنوا انما الخمر و المیسر و الاءنصاب و الاءزلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، جز این نیست که شراب و قمار و بت های نصب شده (عبادت آنها و قربانی برای آنها و خوردن گوشت آن قربانی) و تیرهای قرعه قمار، نجس و پلید و از اختراعات شیطان است، پس از آنها دوری کنید، شاید رستگار گردید.»در آیه پیشین، افزون بر نوع دوم از محدودیت های مالکیت خصوصی، به نوع دیگری اشاره می کند که از طریق محدود کردن اسباب مالکیت صورت می پذیرد. این آیه، برخی اسباب ممنوع مالکیت را همچون قمار برشمرده است.نوع چهارم از محدودیت هایی را که قرآن کریم برای مالکیت خصوصی مطرح می کند، به محدوده حق تصرفات مالک در ملک خود مربوط می شود. حرمت اسراف و تبذیر از جمله این موارد است. نوع آخر از محدویت ها به واجبات مالی باز می گردد که فرد باید به پرداخت آن اقدام کند. اهمیت این قسم به گونه ای است که پس از نماز مورد تاکید قرار گرفته است:• «و اقیموا الصلاة و آتوا الزکاة و ارکعوا مع الراکعین؛ و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید و با نمازگزاران نماز کنید.»افزون بر زکات، انفاقات دیگری نیز بر اموال فرد تعیین شده است که با پرداخت آن فقر از چهره جامعه زدوده می شود:• «و فی اموالهم حق للسائل و المحروم؛ و در اموال خود برای فقیر سائل و محروم، حقی را در نظر می گیرند.»یکی از مواردی که قرآن کریم درباره مالکیت خصوصی به آن اشاره کرده، برخی اسباب مجاز این نوع مالکیت است. از جمله این موارد می توان از بیع صید جعاله یاد کرد. برخی از تفاسیر همچون زمخشری، ابن کثیر، رازی و قرطبی با توجه به همین آیه، حکم جواز جعاله را مطرح کرده اند. مهر و صداق ارث وصیت و آن چه دولت از زکات به افراد اختصاص می دهد، نیز از همین موارد است. قرآن کریم محدودیت های مربوط به اسباب مالکیت را به گونه دیگری نیز بیان کرده است. در آیه ۱۸۸ سوره بقره یک معیار کلی برای اسباب نامطلوب مالکیت، یعنی باطل بودن آن ها معرفی می کند:• «ولا تاکلوا اموالکم بینکم بالباطل الا ان تکون تجارة عن تراض منکم؛ اموالتان را میان خودتان به ناروا مخورید، مگر این که تجارتی از روی رضایت انجام داده باشید.» تجارت و مبادله، وقتی میسر است که طرفین، مالک شخصی مالی بوده، حق تصرف و استفاده مستقل از آن را داشته باشند؛ سپس بر اساس انگیزه هایی در صدد مبادله برآیند.
جملاتی از کاربرد کلمه مالکیت خصوصی
قبل از انقلاب ۱۳۵۷، از ۳۶ بانک فعال در کشور ۸ بانک دارای مالکیت دولتی، ۱۶ بانک دارای مالکیت خصوصی ایرانی و ۱۲ بانک دارای مالکیت مختلط ایرانی و خارجی بودند. پس از انقلاب ۱۳۵۷ در تاریخ ۱۷ خردادماه ۱۳۵۸ شورای انقلاب، بانک‌های کشور را ملی اعلام کرد، سپس برخی از بانک‌ها در یکدیگر ادغام شدند.
در بازار کرمانشاه علاوه بر راسته‌ها و سراها، چند کاروانسرا نیز وجود داشته‌است. یکی از این کاروانسراها که به نام کاروانسرای خندق نامیده می‌شود در راسته‌بازار چال‌حسن‌خان قرار دارد. کاروانسرای خندق که تحت مالکیت خصوصی قرار دارد طی سال‌ها به مخروبه‌ای تبدیل شده‌است.
اگرچه برخی از اصلاحات که به‌طور سنتی به دوره تایکا نسبت داده می‌شود احتمالاً بعداً رخ داده است، به خوبی ثابت شده است که تغییراتی با پیامدهای عظیم در این دوره رخ داده است - در آغاز سال ۶۴۶ به‌طور رسمی موج اصلاحات را آغاز کرد. در چهار ماده، مالکیت خصوصی زمین و مردم را لغو شود و اعلام کرد که آنها در مالکیت عمومی (یعنی امپراتور) هستند. سازمان‌های اداری و نظامی جدیدی که در قبال امپراتور مسئولیت دارند، هم در پایتخت و هم در استان‌ها ایجاد شوند. سرشماری و همراه با آن توزیع عادلانه زمین انجام شود و در آخر اینکه یک سیستم مالیاتی جدید و عادلانه ایجاد شود.
به دلیل ذخایر بالای نفت، فقدان سیاست‌های مربوط به مالکیت خصوصی و حواله‌های پایین، تا سال ۲۰۱۲، ۹۰ درصد درآمد ونزوئلا از نفت و مشتقات آن بود. با کاهش قیمت نفت در اوایل سال ۲۰۱۵، این کشور با کاهش شدید درآمدهای پول آمریکا همراه با کالاها مواجه شد.
چه باید توضیح داده شود این است که روابط سرمایه داری تولید از لحاظ تاریخی ثابت شده است. به عبارت دیگر، در مورد این ابزار تولید، مالکیت خصوصی و معامله در آن و نحوه سرمایه داری می‌تواند کارگران را در بازار کار آماده و مایل به کار برای آنها پیدا کند؛ چرا که آنها ابزار معیشتی دیگر ندارند؛ همچنین به عنوان " ارتش نیروی کار " اشاره دارد.
لیبرال‌های اقتصادی و لیبرترین‌های راست مالکیت خصوصی ابزار تولید و مبادله در بازار را موجوداتی طبیعی یا حقوقی اخلاقی می‌دانند که در درک آنها از آزادی نقش اساسی دارد و پویایی اقتصادی سرمایه‌داری را تغییرناپذیر و مطلق می‌دانند. در نتیجه، آنها مالکیت عمومی وسایل تولید و برنامه‌ریزی اقتصادی را ناقض آزادی می‌دانند.
گرایش طبقاتی تقی ارانی به صورت مشخص در «پول از نظر اقتصادی» مشخص است: «قدوسیّت پول و طلا، از روابط طبقاتی موجود در جامعهٔ کنونی ناشی می‌شود و بر خلاف تصورات برخی حکماء و عرفا نمی‌توان قدرت آن را با تبلیغ اخلاقیّات از بین برد. راه صحیح این است که روابط اجتماعی را طوری تغییر داد که قدرت اشیاء بر افراد، برای همیشه معدوم و مضمحل گردد. تنها در چنین شرایطی، یعنی در اجتماعی که اقتصاد مبتنی بر برنامه‌ریزی آگاهانه و نقشهٔ معین و دقیق است، دورهٔ قدرت فلز زرد سپری می‌شود.» معنای اصطلاح «قدرت اشیاء بر انسان» عبارت است از مالکیت خصوصی وسایل تولید. از این جهت سخت بتوان درک ارانی از سلطهٔ طبقاتی را نادیده گرفت و او را را به «بی‌توجهی به مسئلهٔ طبقاتی» متهم کرد.
آنارشیسم اشتراکی دکترین آنارشیسم انقلابی ست که پیرو نظریه پایان دادن به سلطهٔ دولت و مالکیت خصوصی حاکم بر ابزار تولید است و در عوض مروج مالکیت و اداره اشتراکی ابزار تولید به وسیله پردازندگان کار است.