دجله

اروندرود در شاهنامه چند بار بکار رفته که در آن فردوسی به رودخانه دجله اشاره دارد و زبان پارسی را زبان پهلوانی (اشاره به زبان پهلوی یا پارسی میانه دارد) می‌نامد: ماجرا به زمان قبل از حمله مسلمانان از عربستان به میان‌رودان برمی‌گردد که در میان‌رودان، بت‌پرستان حکومت می‌کردند. در آن فریدون شاه ایران، به همراه دو برادرش کیانوش و بَرمایه (که به اشتباه پُرمایه خوانده شده) از مرز اروندرود می‌گذرد و به سرزمین بت‌پرستان در میان‌رودان حمله می‌کند.

تمدن در خاورمیانه، در بین رودهای دجله و فرات و در مصر، حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد شروع شد. تمدن عمده بعدی هزار و پانصد سال بعد در شمال چین زاییده شد. انتقال فرهنگ در این جوامع پیچیده «نوشتن» را ضروری کرد. البته در هیچ زمانی در دوران باستان، بیش از ۲۰ تا ۳۰ درصد مردان بالغ و تقریباً ۱۰ درصد کل جمعیت نمی‌توانستند بخوانند و بنویسند.

بسکه از درددلم راه جهان مسدودست شورش دجله نیارد که ببغداد رسد

ای غاشیهٔ شوق تو بر دوش نگاهم صد دجلهٔ خون بی تو، هماغوش نگاهم

ساسانی‌ها پنج استان غربی دجله را واگذار کردند و موافقت کردند که در امورات ارمنستان و گرجستان مداخله نکنند. در پیامد این شکست، نرسه تخت را تسلیم کرد و یک سال بعد از دنیا رفت و تخت ساسانی را برای پسرش، هرمز دوم بر جای گذاشت. آشوب در سرتاسر کشور برپا گشت، و در هنگامی که هرمز شورش‌هایی را در سیستان و کوشان سرکوب می‌کرد، در کنترل اشراف‌زادگان ناتوان بود و در نهایت در سال ۳۰۹ توسط بادیه‌نشینان عرب در یک مسافرت شکارچی‌گری به قتل رسید.[نیازمند منبع]

عماره (به عربی: العمارة)مرکز استان میسان در جنوب شرقی عراق است. این شهر در کنار رود دجله قرار دارد. جمعیت این شهر در سال (۲۰۰۵ میلادی) ۴۲۰٬۰۰۰ نفر بوده که مسلمان شیعه هستند. و طبق سرشماری سال ۲۰۰۸ میلادی، ۴۵۳٬۴۲۶ نفر می‌باشد..

نعمانیه (به عربی: النعمانية)،شهری در استان واسط در کشور عراق است که بر ساحل رود دجله و در جنوب شرقی شهر بغداد واقع شده‌است که گمان می‌رود نعمان سوم، این شهر را پایه‌گذاری کرده‌است.

خشک باشد با عنانت دجله و نیل و فرات سست باشد با سنانت اژدها و شیر و پیل

دژ اردمشت (اَ دُ مُ) قلعه‌ای استوار و بزرگ است که بر ساحل شرقی دجله و نزدیک موصل واقع شده و کوه جودی هم در جوار آن است. یاقوت حموی در معجم البلدان می‌نویسد: قلعه دیر زعفران هم در زیر (جنوب) آن واقع شده‌است.

گر سحاب چشم من خون بارد از غم نی عجب این عجب کآورده ای صد دجله آب از یک حباب

عرب را که در دجله باشد قعود چه غم دارد از تشنگان زرود

دوره دوم شکوفایی عصر ساسانی پس از دومین تاجگذاری قباد اول شروع می‌شود. قباد اول با پشتیبانی هپتالیان، یک لشگرکشی علیه رومی‌ها آغاز کرد. در سال ۵۰۲، او ارزروم در ارمنستان را گرفت، اما خیلی زود آن را از دست داد. در سال ۵۰۳، آمِد در دجله را گرفت. در سال ۵۰۴، هون‌های غربی از طرف قفقاز به طرف ارمنستان هجوم بردند که نتیجه آن یک آتش‌بس موقت شد، آمیدا مجدداً تحت کنترل روم درآمد و معاهده صلح هم در سال ۵۰۶ درگرفت. قباد در سال ۵۲۱/۵۲ کنترل لازستان را از دست داد، که حکمرانان آن از آن پس به رومی‌ها وفادار بودند؛ در سال ۵۲۴/۵۲۵ تلاش مشابهی هم از طرف ایبریایی‌ها درگرفت که باعث درگرفتن جنگی بین ایران و روم شد.

واژه واسط در زبان عربی به معنی میانی و میانگاه است. علت این نامگذاری اینست که منطقه واسط در راستای رودخانه دجله در میانه راه بغداد به بصره قرار دارد. استان واسط تا پیش از سال ۱۹۷۶ به نام استان کوت نامیده می‌شد.

دجله اشک از بهار شوق طغیان کرده است رازهای سینه را خاشاک طوفان کرده است

چشم من و آن روز که بینم لب دجله از رنگ علمهای تو چون لاله ستانی

وقتی که خبر آمدن خسرو به ایران با قشون رومی منتشر شد، مقام بهرام سست گردید. در سال ۵۹۱میلادی خسرو از دجله گذشت و جنگی مابین سپاه رومی خسرو و سپاهیان بهرام روی داد که طی آن بهرام شکست خورد و فرار کرد. خسرو بعد از این فتح به تیسفون رفت و تاجگذاری کرد. یکی از علل ناکامی بهرام آن بود که بیشتر بزرگان و فرماندهان سپاه با وی همدل نبودند چرا که بهرام ساسانی نبود و از دودمانی اصالتاً اشکانی برخاسته بود.

دل من ز دجلهٔ غم به کنار، بانگ می زد که توان گذشتن از ما به شما توان رسیدن

ابن الدهان در ۱۶ رجب ۴۹۴ق/۱۶ مه ۱۱۰۱م در بغداد زاده شد. نزد رُمّانی آموخت سپس به اصفهان رفت و حدیث فراگرفت. پس از این، به موصل نزد وزیر آن جمال‌الدین جواد رفت، در این اثنا دجله طغیان کرد و ابن الدهان که در بغداد بود، غرق شد اما زنده ماند و کتاب‌هایش را از دست داد.

اگر که دجله پر از قایق نجات شود پس از خرابی بغداد می‌رسد ما را

چو بر دجله بر یکدگر بگذرند چنین تنگ پل را به پی بسپرند