خشایار

خشایار شه زاده نوجوان بیاید خود و باسی افسران

مطابق گفته‌های هرودوت خشایارشا در زمان لشکرکشی به یونان، تمایل زیادی به همسر ماسیشته پیدا کرد، اما او از این کار خود داری می‌کرد و به خواست او تن نمی‌داد. پادشاه پس از بازگشت به سارد، مقدمات ازدواج پسرش داریوش را با آرتاینته، دختر آن زن و ماسیشته، با تصور این که با این کار می‌تواند راحت‌تر او را بدست آورد، فراهم کرد. او پس از بازگشت به شوش، آرتاینته را برای پسرش داریوش به دربار آورد، اما خودش عاشق او شد و با او همبستر شد.

خشایار آمد چو در پای کاخ که بد بسته آئین همه قصر و کاخ

خشایار کاز خواب بیدار شد سر سرکشان بر سر دار شد

خشایار فرمود فردا بگاه سوی شهر با هم گزینیم راه

بگفتا خشایار خوابش نبرد سر خویشتن را بدستش فشرد

سنگ‌نبشتهٔ خشایارشا در نزدیکی دریاچه وان ترکیه، بر فراز صخره‌ای و در ارتفاع ۲۰ متری از سطح زمین و در نزدیکی یک قلعه واقع شده است. این کتیبه در اصل توسط داریوش بزرگ آماده شده است اما به دلائلی تکمیل نشده و خالی رها شده است؛ اما خشایارشا، در دوران زمامداری خود آن را تکمیل کرده و به یادگار گذاشته است. این کتیبه ۲۷ سطر و ۳ ستون دارد و از چپ به راست و به سه زبان پارسی باستان، اکدی و ایلامی نوشته شده است.

خشایار با آن جوان دلیر دویدند دنبال او همچو شیر

خشایار چون دید آهنگ او همان خوب گفتار و فرهنگ او

داریوش بزرگ از همسر اول خود دختر گئوبَروه که قبل از رسیدن به مقام شاهی با او ازدواج کرده‌بود سه پسر داشت و از آتوسا دختر کوروش بزرگ چهار پسر داشت که بزرگترین پسرش از همسر اولش ارته‌برزن نام داشت و چون بزرگترین پسر بود شاهی را حق خود می‌دانست از طرفی خشایارشا پسر ارشد آتوسا چون نوهٔ کوروش بزرگ بود شاهی را برای خود می‌خواست که سرانجام به دلیل اینکه ارته‌برزن قبل از شاهی پدر به دنیا آمده بود اما خشایارشا پس از رسیدن پدر به این مقام به دنیا آمده بود، به ولیعهدی شاهنشاهی هخامنشی برگزیده شد.

خشایارشا پس از نشستن بر تخت با لشکری به سوی مصر رفت و توانست که شورشی را که در آن جا بر پا شده بود فرو بنشاند. او برادر خود هخامنش را ساتراپ (شهربان) مصر کرد و بزرگ‌زادگان و دین‌بران مصر به کارانه و آزادکاری‌های پشین خود باز رسانید. این شورش در سال (۴۸۶ پیش از میلاد) روی داد.

اماستری در سن پیری و نزدیک به اواخر حکومت پسرش اردشیر درگذشت و در آرامگاه همسرش خشایارشا دفن شد.

بگفتا بفرماید آن شهریار خشایار پور شه نامدار

برفتند یکسر سوی شهر پاس خشایار با نو عروس و اساس

آرتاینته (درگذشته ۴۷۸ پیش از میلاد) همسر داریوش پسر خشایارشا، ولیعهد هخامنشی، بود.

آمستریس دختر هوتن ، ملکه و همسر خشایارشا و مادر اردشیر یکم بود.

خشایار فرزند دلبند من جوان و دلیر و برومند من

وی دختر سیروس الوند کارگردان و برادرزاده خشایار الوند فیلم‌نامه‌نویس است.

آنگونه که از نقش برجسته‌های تخت جمشید، شوش و نقش رستم برمی‌آید، اسروشنه در روزگار شهریاری خشایارشا هخامنشی فرمانگزار هخامنشیان شد. فرمانروایان اسروشنه لقب افشین داشتند و در بومجکث، مرکز اسروشنه فرمانروایی می‌کردند.

آرتاخه یا آرتاخایس مهندس ایرانی زمان هخامنشیان و از سازندگان کانال خشایارشا بود. وی مدتی پس از اتمام کارش درگذشت.