مسعودی غزنوی

قانون مسعودی، کتاب دیگر ابوریحان بیرونی که آنھم از اُمّھات کتب در تمدن اسلامی ایران شمردہ می شود کتاب مشھور او قانون مسعودی است شامل یازدہ باب که ھر باب یفصول متعدد تقسیم می شود۔ این کتاب حکم دائرۃ المعارف بزرگی از علوم ریاضی و ھیئت و نجوم دارد و در آن نسبت باطلاعات قدما اضافات بسیار موجود است۔ قانون مسعودی برای سلطان مسعود غزنوی نوشته و بنام او نامیدہ شدہ است۔ کارلونالینو دربارۂ این کتاب و محتوای آن توضیحات سودمندی دادہ است۔ در قانون مسعودی دربارۂ:

تاریخ مسعودی معروف به تاریخ بیهقی درخشانترین تاریخ روزگار غزنوی، بلکه برجسته‌ترین تاریخ‌نگاری‌های ایران می‌باشد. این کتاب همانگونه که از نامش پیداست سرگذشت روزگار سلطان مسعود غزنوی است اما مناسبت به مسایل فراوان از دیگر ادوار پیش از سلطان یاد شده، به ویژه رخدادهای مرتبط با سامانیان و آل بویه و قراخانیان و سیمجوریان و خوارزمشاهیان مقتدم و… پرداخته است. نویسنده کتاب خود از دبیران دستگاه دیوانسالاری دوران غزنوی است. او در گزارش رویداد دقت و حوصله فراوانی به خرج می‌دهد و بسیاری از جزئیات دقیق را برای خواننده بازگو می‌کند و تا آنجا که برای یک نویسنده دولتی ممکن بود است جانب انصاف و بی‌طرفی را رعایت کرده است. اصل کتاب ۳۰ جلد بوده که اکنون ۵ جلد از آن در دست است که به گزارش روزگار سلطان مسعود غزنوی می‌پردازد. نیز برای بخش‌هایی از تاریخ غزنویان به ویژه شکست آنان از سلجوقیان و مناسبات بازماندگان خاندان غزنوی با دولت سلجوقی می‌تواند مفید باشد. زین الاخبار عبدالحی بن ضحاک گردیزی از جمله نخستین تاریقهای عمومی است که به شرح حال و روزگار غزنویان از آغاز تا جلوس مودودبن مسعود پرداخته است. این اثر نخستین تاریخ عمومی به زبان فارسی به‌شمار می‌رود.

نامیدنِ تاریخ بیهقی تحت عنوان تاریخ مسعودی از آن جهت است که امروزه، قسمت‌های بازماندهٔ این کتاب بیش‌تر به دورهٔ پادشاهی مسعود غزنوی مربوط است. دلیل شهرت کتاب به تاریخ ناصری نیز احتمالاً ناشی از دو علت است؛ نخست به اعتبار لقب سبکتگین (پدر محمود غزنوی) که ناصرالدین است و این کتاب تاریخ خاندان و فرزندان و فرزندزادگان وی بوده و دیگر لقب سلطان مسعود که «الناصرلدین‌الله» بوده است.