ابن فضلان

مسئله مهمی دیگر این است که ابن فضلان می‌گوید که حداکثر حکومت هر شاه در سرزمین خزر چهل سال است و اولین روزی که چهل سال تمام شود مردم و خواص، او را می‌کشند و می‌گویند عقل او ناقص شده‌است و رأی او اضطراب دارد در حقیقت ابن فضلان با این تعبیر، نقش مردم را در آن زمان می‌رساند.

عدم رعایت بهداشت و نظافت یکی از امور بسیار ناراحت‌کننده بوده که ابن فضلان به آن توجه کرده‌است، مثلاً همه افراد خانواده برای شستن دست و صورت و بینی به نوبت از یک ظرف آب استفاده می‌کردند که هر کسی را به تنفر و انزجار وا می‌دارد.

مطلب دیگری که ابن فضلان به آن توجه کرده، رعایت مراسم و آداب غسل و دفن مرده مسلمان است که در منطقه شاه صقالبه به آن عمل می‌کردند که بیان گر اعتقاد آن‌ها به احکام دین و جایگاه دین نزد این مردمان بوده‌است.

المسالک و الممالک کتاب معروفی است که اصل آن در دسترس نیست؛ اما بسیاری از آن نقل کرده‌اند. این کتاب احتمالاً همان کتابی است که مسعودی در مورد آن می‌نویسد: جیهانی وزیر نصر بن احمد سامانی کتابی در وصف جهان و اخبار و عجایب آن و شهرها و دریاها و امت‌های عالم تصنیف کرده‌است. کتاب المسالک و الممالک جیهانی هر چند امروزه در دسترس نیست؛ اما برخی جغرافی نویسان پس از جیهانی اطلاعات خود را در باب سرزمین‌های غیراسلامی شمال و شرق از آن گرفته‌اند. او با نوشتن این کتاب به جهانگردان مشهوری چون بودلف و ابن فضلان یاری رسانده‌است.

به خاطر اینکه ابن فضلان یک عالم دینی بوده، در تمام مراحل، سفر به امور عبادی و مذهبی توجه داشته و دین و اعتقادات مردم این نواحی را بیان کرده و در برخی موارد از شدت تعجب و تعصب آنان را به موجوداتی تشبیه کرده‌است، مثلاً می‌گوید:

زمان شروع سفر این گروه، روز پنج شنبه یازدهم ماه صفر سال ۳۰۹ قمری بوده‌است و در میان راه نیز در برخی شهرها چند روزی می‌مانده‌اند که بستگی به شرایط آن‌ها داشته‌است. بنا بر آنچه ابن فضلان ذکر کرده، بیشترین مدت اقامت، سه ماه در جرجانیه بوده که به علت یخبندان و سرمای شدید منتظر فصل مناسب بودند.

به این دلیل که تا آن زمان این چنین سفری از سوی جهانگردان و مأموران خلیفه به این منطقه انجام نشده بود، اهمیت ویژه و منحصربه‌فردی داشت. بر این اساس، ابن فضلان از اوضاع سیاسی جهان اسلام، روابط بلاد اسلامی، سرزمین‌های آسیای مرکزی، شمال خزر، آداب و سنت‌های مردمان آن نواحی اطلاعات یگانه‌ای داده است و چون در آن زمان، قلمرو خلیفه، گستره زیادی داشت و آوازه‌ای بلند از قدرت و معنویت حاکمان اسلامی در جهان پیچیده بود، این سفر و ارتباط خلیفه با حاکمان آن جا می‌توانست امتیازی برای خلافت، به ویژه در باور خزرها داشته باشد.

رمان مرده‌خواران توسط مایکل کرایتون در سال ۱۹۷۶ نگارش شده‌است. این رمان برگرفته از سفرنامه ابن فضلان است، که در آن بر حسب اتفاق و با ۱۲ تن از مبارزان نورس برای جنگی بی بازگشت راهی می‌شود.

سفرنامه ابن فضلان تا حدی به این مهم توجه کرده و برخی اطلاعات جغرافیایی را متذکر شده‌است گاهی فاصله شهرها را با یکدیگر ذکر کرده‌است، مثلاً می‌گوید: بین بخارا و خوارزم بیش از دویست فرسخ راه است و راه آبی خوارزم تا جرجانیه حدود پنجاه فرسخ است. در موردی می‌گوید:

از عناصر وجود تجارت در آن جا بازار است که ابن فضلان وجود بازار را نزدیک رودخانه اتل تأیید می‌کند که فصلی بوده و برخی اوقات برای فروش کالا تشکیل می‌شده‌است.