پیش از تاریخ
معنی کلمه پیش از تاریخ در دانشنامه آزاد فارسی
فرهنگ های انسانی پیش از اختراع خط. پژوهش در زمینۀ پیش از تاریخ بیشتر به باستان شناسی وابسته است. مرزبندی کلی گاهشمارانه بین دوره های پیش از تاریخ یا بین تاریخ و پیش از تاریخ، به سبب رشد متفاوت جوامع، دشوار است. کریستیان تومسن، باستان شناس دانمارکی، در ۱۸۳۶ نظام طبقه بندی سه عصری را مطرح کرد (← نظام سه عصری)، که براساس مصالحی که انسان های اولیه برای ساخت ابزار یا جنگ افزار استفاده می کردند استوار است. این سه عنصر عبارت اند از عصر حجر، عصر مفرغ، و عصر آهن. دوران پیش از تاریخ با پیدایش بشر اولیۀ مدرن آغاز می شود. نخستین انسان ابزارساز (هوموهابیلیس)، حدود دو میلیون سال قبل در محل هایی چون کوبی فورا، کنیا، و درۀ اولدووای تانزانیا می زیست.
عصر حجر. مرحله ای که در آن مادّۀ اصلی برای ساخت ابزار و سلاح سنگ بود. عصر حجر به چند دوره تقسیم می شود که عبارت اند از:
عصر دیرینه سنگی (پالئولیتیک) از ۳,۵۰۰,۰۰۰ تا ۸۵۰۰پ م. در این عصر، بشرِ اولیه یا انسان گونه ها ـ در افریقا، آسیا، خاورمیانه، و اروپا ـ و بعداً انسان نئاندرتالو کرومانیون ابزار سنگی و استخوانی می ساختند؛ تنها حیوان اهلی سگ بود. شماری از آسیایی ها با عبور از تنگۀ برینگدر قارۀ امریکا سکونت گزیدند. نمونه هایی از هنر پیش از تاریخ به حدود ۲۰,۰۰۰ سال قبل بازمی گردند و در بسیاری از مناطق جهان دیده می شوند؛ مثلاً در آلتامیرای اسپانیا، لاسکوی فرانسه، جنوب افریقا، و استرالیا.
عصر میان سنگی (مزولیتیک) و نوسنگی (نئولیتیک). در این عصر از ابزار استخوانی و سنگی یا سنگ چخماق استفاده می شد. در دوران نوسنگی کشاورزی و اهلی کردن بز، گوسفند، و گاو آغاز شد. فرهنگ های عصر حجر تا قرن نوزدهم و بیستم در امریکا، آسیا، افریقا، اقیانوسیه، و استرالیا باقی ماندند.
عصر مفرغ. ابزار و سلاح های مفرغی از حدود ۵۰۰۰پ م در خاور دور پدیدار شدند. این دوره در خاورمیانه تا حدود ۱۲۰۰پ م و در اروپا تا حدود ۲۰۰۰ تا ۵۰۰پ م ادامه یافت.
عصر آهن. آهن را با افزودن کربن به آن سخت می کردند و به جای مفرغ برای ساخت ابزار کار و اسلحه استفاده می کردند؛ در جهانِ کهن، این روند به تدریج از حدود ۱۰۰۰ پ م آغاز شد.
جملاتی از کاربرد کلمه پیش از تاریخ
امروزه دریاچه نمک مرکزی کویر باقی‌مانده دریاچه پیش از تاریخ و دریاچه نمک حوض سلطان باقی‌مانده دریاچه ساوه پنداشته می‌شود که به وضوح جدا بودن حوزه آبخیز دو منطقه را با جمع شدن نمک در مرکز حوزه آبخیز نشان می‌دهد.
تپه گرد و سفلی مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان است و در شهرستان کوهرنگ، بخش مرکزی، روستای گرد و سفلی واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۴ فروردین ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۸۲۱۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تپه چاله خندق شاهجوق مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان است و در شهرستان سمنان، بخش مرکزی، شاهجوق واقع شده و این اثر در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۸۶۲۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
به احتمال زیاد جراحی هم‌زمان با پزشکی به وجود آمده‌است. بر جمجمه‌های انسان‌های پیش از تاریخ آثاری از سوراخ کردن استخوان با مته دیده می‌شود و در برخی نواحی قطعاتی از استخوان‌های آدمی به دست آمده که ظاهر آن‌ها حکم می‌کند این قطعات با آلات تقریباً شبیه به آلات کنونی قطع شده‌اند. هومر از پانسمان زخم‌ها صحبت کرده‌است. در کتب بقراط از بادکشی، فصادی، بیرون آوردن پولیپ از بینی، حجامت و غیره مباحث گوناگونی می‌بینیم که در آن‌ها عمل با آهن و آتش انجام می‌گیرد و نیز از سازوکار و معالجه شکستگی و به‌کار بردن باند برای بستن زخم‌ها و اصلاح بدن بحث‌ها شده‌است. در مکتب اسکندریه، جراحی همگام تشریح پیش رفت و در رم نیز کارهای حائز اهمیت مانند جالینوس بسیار است.
تپه شمس‌آباد مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان - است و در شهرستان دامغان، بخش مرکزی، شرق شمس‌آباد واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۶۳۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تپه عباسی مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان تا دوران‌های تاریخی پس از اسلام است و در شهرستان نکا، بخش مرکزی، روستای شهاب الدین واقع شده و این اثر در تاریخ ۱ مهر ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۱۰۲۹۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بار-یوسف از سال ۱۹۶۷م. با عنوان استاد باستان‌شناسی دورهٔ پیش از تاریخ در دانشگاه عبری اورشلیم تدریس کرد، جاییکه پیش از این در دهه ۱۹۶۰م. در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد باستان‌شناسی تحصیل کرده بود. در سال ۱۹۸۸م. به ایالات متحده آمریکا مهاجرت کرد و به عنوان استاد باستان‌شناسی دورهٔ پیش از تاریخ در دانشگاه هاروارد تدریس کرد، وی در زمان بازنشستگی در موزه باستان‌شناسی و قوم‌شناسی پی‌بادی مسئول بخش باستان‌شناسی پارینه‌سنگی شد.
تپه نصرآباد امرائی مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان تا دوران‌های تاریخی پس از اسلام است و در شهرستان سلسله، روستای ولی آباد امرایی واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۰۶۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تل ابوچیزان از دوبخش استقراری تشکیل شده‌است، بخش مربوط به دوره‌های شوشان (شوشان میانه و جدید) و بخش مربوط به اوروک میانه. آنچه که در رابطه با تل ابوچیزان حائز اهمیت است اینکه این محوطه وسیع به دلیل نزدیکی به منابع خامی چون قیر، سنگ و خاک مرغوب برای سفالگری، نمونهٔ نادر از لندسکیپ تولیدی در هزاره پنجم و چهارم پیش از میلاد را به نمایش گذاشته‌است. پیش از این در باستان‌شناسی پیش از تاریخ خوزستان، محوطه جعفرآباد به عنوان یک سایت تولیدی شناخته شده بود که در آن کارگاه‌های سفالگری یافته شده‌است. اما، مطالعات انجام شده بر روی تل ابوچیزان مشخص ساخته‌است که در طول ۱۵۰۰ سال حضور انسان در این محوطه، تولید و بهره‌گیری از مواد خام منطقه عامل اصلی شکوفایی ابوچیزان بوده‌است.
تپه قبرستان توپخانه مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان تا دوران‌های تاریخی پس از اسلام است و در شهرستان بوئین‌زهرا، بخش آبگرم، روستای آقچه دام واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ خرداد ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۵۷۴۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.