معنی کلمه معماری مساجد در دانشنامه اسلامی
قبل از پرداختن به تحلیل هنر در معماری مساجد، بد نیست که راجع به اصل مسجد و قداست آن و جایگاه خاصش در اسلام و فرهنگ الهی مسلمین، قدری بحث شود. مسجد، محل سجود و خضوع و کرنش بندگان خدا در پیشگاه «الله » است، جائی برای ایجاد رابطه با پروردگار و اظهار عبودیت و کوچکی در برابر ربوبیت و عظمت خالق هستی. قداست مسجد، در همین رابطه متقابل «عبودیت عبد و ربوبیت رب » نهفته است. بنابراین، عظمتش هم در معنویت آن است، نه در ساختمان و بنای رفیع. تلقی و قضاوت سطحی نگران، و استنباطشان از مسجد، این است که مسجد «ماذنه ای است برای اذان گفتن، و شبستانی برای نماز و حوضی برای وضو و محرابی جهت پیش نماز و منبری که واعظ بر آن بنشیند...» ولی، واقع امر اینست که مسجد، کانون گرم زندگی ساز و سعادت آفرینی است که جنبش های انقلابی از آنجا ریشه می گیرد و وسیله و جائی است برای اصلاح باطن اجتماع، مسجد، مجلس شورای هر محل است، محل عبادت است، مدرسه و اندرزگاه و کانون خیریه و مرکز تربیت و تعاون اجتماعی است. پایگاه بسیج مردم و آگاه کردن آنانست. محل آشنا شدن به اسلام و کسب اعتماد مردم نسبت به یکدیگر است.در مسجد، روحانی با چشم دل، در گوشه محراب، مردم را به خدا می خواند و زندگی ها را پاک می سازد. علماء دین، از این نهاد، بعنوان یک شبکه بی نظیر و عظیم و گسترده و مردمی، جهت ارتباط و تبلیغ و پیام رسانی، با رنگ و محتوائی مذهبی، استفاده می کنند. مسجد، مقدس ترین، پاک ترین، سرنوشت سازترین و اجتماعی ترین مکان و موقعیت حضور مسلمین است. و به تعبیر امام خمینی مساجد سنگر است و باید این سنگرها را حفظ نمود. «...مسجدها، اثری روشن در توجیه عمومی مسلمین دارد. مجمع های اسلامی است که مردم را در سایه شعار «انما المؤمنون اخوة » جمع میکند و مظهر وحدت و برابری مردم است. جائی که برتری فقط با «تقوا» است. مسلمین در مساجد، کنار هم در یکجا می نشینند و به نصایح اسلامی در خطبه های نماز جمعه و نماز عید گوش می دهند و یکدیگر را می شناسند. چه بسا که مسلمانی برادر دینی خود را جز در مسجد، جای دیگری نمی بیند. اجتماع مسجد، سبب محبت و الفت دلها و تحکیم پیوندها و روابط و آگاه شدن از حال یکدیگر و تبادل افکار در مسائل دینی و دنیائی و همدردی در غم و شادی یکدیگر است. احکام اسلام و شرایع دین را در مسجد می آموزند. پایگاه علم و عبادت و امر بمعروف و نهی از منکر و دمیدن روح اخوت بین مسلمین است.»
← آبادکردن مساجد
اولین مسجدی که در اسلام ساخته شد مسجد قبا بود که پس از هجرت پیامبر از مکه به مدینه، احداث گردید. زیربنای اساسی این مسجد، «تقوا» بود. «لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم...؛ آن مسجدی که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده...». در قرآن کریم، نسبت به آباد کردن مساجد و ساختن آنها، آیه ای است که می فرماید: «انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الآخر و اقام الصلوة و آتی الزکاه و لم یخش الا الله...؛ مساجد خدا را، تنها کسانی آباد می کنند که به خدا و قیامت ایمان داشته و نماز را برپا می دارند، زکات می پردازند و جز از خدا، از احدی نمی ترسند». امام صادق (علیه السّلام) هم در حدیثی بیان فرموده است که از جمله سه چیزی که روز قیامت به خداوند شکایت می کنند، یکی هم مسجد خراب و ویرانی است که اهل آن، در آنجا نماز نمی خوانند؛ «ثلاثة یشکون الی الله عز و جل: مسجد خراب لا یصلی فیه اهله ».
مسجد آباد
نماز نخواندن در مسجد، خرابی مسجد است، در مقابل، عمران و آبادی آن، به حضور فعال مردم برای عبادت و سیاست در مسجد است. پس، عمارت مسجد مورد توجه اسلام است و «مسجد معمور» و آباد، مطلوب دین. ولی چه مسجدی آباد است و کدام مسجد، ویران؟ آبادی مسجد، به نقشه مهندسی و مصالح ساختمانی خوب و خرج زیاد و شکوه ظاهری نیست. بلکه به اثر بخشی آنست، به استفاده صحیح از مسجد است. مهم، شکوه معنوی و جلالت و عظمت عرفانی و الهی آنست، نه کاشیهای معرق و درها و رواقهای بلند و سنگفرش های ظریف و قیمتی و در و پیکرهای منبت کاری شده!...آبادی مسجد، به آنست که مرکز معنویت و عبادت برای خدا و ایجاد رابطه با خالق باشد، آموزشگاه دین و حکمت و کانون برپائی شعائر دین باشد. مسجد، به پایگاه بودن برای امور مسلمین و معبد و مصلا بودن آباد است، و به علم و عبادت، به تواضع و عبودیت، به مرکزیت حضور دینداران، به تدریسها و تعلیم ها، به حلقه های آموزشی و درسی، به محافل ادبی و بلاغت و نقد، و به مجمع های علمی و اخلاقی بودن، معمور است.آبادی مسجد، به نماز و به دعاست••••••عمران وی از همت و اخلاص شماستآباد کن از نماز، تو خانه حق••••••شکرانه نعمت که خدا داده تو راستآبادی مسجد، به بیان فقه و علوم اهل بیت در آنها، به ارشاد و امر به معروف و نهی از منکر و دعوت به خیر است، نه به کاشی و گنبد و تزئینات.
← روایت امام علی
...