کاتبان وحی
معنی کلمه کاتبان وحی در دانشنامه اسلامی
حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلّم) در سن چهل سالگی به رسالت مبعوث شد. آن حضرت در غار حرا مشغول راز و نیاز با خداوند بود که اولین آیات نورانی قرآن کریم توسط جبرئیل به ایشان وحی شد. پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) طبق آیات قرآن کریم و به شهادت تاریخ فردی «امی» و درس نخوانده بود.بنابراین چون آن حضرت شخصا نمی توانست آیات قرآن را بنویسد، به کسانی که با کتابت آشنا بودند، دستور داد قرآن را بنویسند تا آیات الهی همواره محفوظ بماند. به افرادی که دست اندرکار نگارش قرآن بودند، «کاتبان وحی» گفته اند.
امی بودن پیامبر اسلام
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلّم) به ظاهر خواندن و نوشتن نمی دانست، و در میان قوم خود به داشتن سواد معروف نبود زیرا هرگز ندیده بودند چیزی بخواند یا بنویسد، بنابراین او را «امی » می خواندند. قرآن هم او را با همین وصف یاد کرده است:«الذین یتبعون الرسول النبی الامی...؛ فامنوا بالله و رسوله النبی الامی...» امی «منسوب به ام» (مادر) است و کسی را گویند که همچون روزی که از مادر زاده شده است فاقد سواد باشد.معنای دیگری نیز گفته اند: منسوب به ام القری (شهر مکه)، یعنی کسی که در مکه زاده شده است.در قرآن در موارد دیگر نیز مشتقات این واژه آمده است: «هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم...» شاید مقصود منسوبین به شهر مکه باشد، ولی احتمال نخست مشهورتر است و با آیه های دیگر قرآن بیشتر سازش دارد: «و منهم امیون لا یعلمون الکتاب الا امانی...» ، در این آیه جمله «لا یعلمون الکتاب » ظاهرا تفسیر «امیون » است و نیز از مقابله آنان (عرب) با اهل کتاب که باسواد بودند، به دست می آید (به جهت تناسب در عطف) که مقصود، فاقد کتابت و سواد است و حدیث منقول از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) که فرمود: «إنّا امة امیة لا نکتب و لا نحسب؛ ما مردمی هستیم فاقد سواد کتابت و نگارش حساب » معنای نداشتن سواد را تایید می کند.
← اعجاز قرآن و امی بودن پیامبر
روند نگارش آیات به این صورت بود که پس از نزول آیات بر پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) آن حضرت آیات را بر «کاتبان وحی» املاء می کرد و آنها آیات را می نوشتند. در این که «کاتبان وحی» چند نفر و چه کسانی بوده اند، اختلاف است. بعضا افرادی از «کاتبان وحی» وحی شمرده شده اند که اصلا جزء کاتبان نبوده اند و گاه هم در ذکر نام برخی از افراد اهمال شده است و در برخی از موارد نیز افرادی به عنوان کاتب پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) معرفی شده اند، اما مشخص نیست که این افراد آیا کاتب «وحی» بوده اند یا غیر وحی. دکتر محمود رامیار می نویسد:«در شماره کاتبان وحی اختلاف نظر بسیار است. حافظ، ابن عساکر در تاریخ دمشق ۲۳ نفر را یاد می کند. ابن عبدالبر ۲۵ نفر را ذکر می کند. برهان الدین حلبی ۴۳ نفر را ذکر می کند و مجتهد زنجانی نیز همین عدد را نقل می کند.»
اقوال در تعداد کاتبان وحی
...
[ویکی فقه] کاتبان وحی (علوم قرآنی). کاتبان وحی به نویسندگان وحی در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم اطلاق می شود.
برای صیانت از قرآن علاوه بر حفظ آن در سینه ها، از طریق کتابت نیز اقداماتی در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم انجام گرفت تا نوشتن، پشتیبان حفظ باشد و حفظ، یاور نقش و لفظ . پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم به تدریج افراد قادر بر نوشتن را برای کتابت وحی انتخاب و کسانی را که در این زمینه کمبود داشتند به آموختن تشویق کرد؛ اما مسلما افرادی نیز بدون گزینش پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم از روی علاقه شخصی یا اغراض دیگر، قرآن را می نوشتند. به این ترتیب، نویسندگان وحی در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم قرآن را روی قطعات سنگ ، استخوان ، لیف خرما ، پوست و بر هر چیز قابل نوشتن می نوشتند.
نظارت وحی بر کتابت وحی
با این که کاتبان وحی از برگزیدگان اصحاب بودند، اما پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم نظارت دقیقی بر کار آنان داشت و پس از املای وحی موظف بودند نوشته های خود را بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم بخوانند تا اگر اشکالی در آن رخ داده بود رفع شود. درباره کاتبان وحی و شمار ایشان اختلاف نظر بسیار است؛ تعداد آن ها را ۱۰ تا ۴۵ نفر ذکر کرده اند. روایات نشان می دهد پنج تن از کاتبان وحی (علی بن ابی طالب علیه السّلام ، ابی بن کعب ، زید بن ثابت ، عبدالله بن مسعود و معاذ بن جبل ) به خاطر ملازمت بیشتر با رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلّم موقعیت و مقام برجسته ای در امر کتابت وحی و جمع و تکمیل قرآن داشتنند.
تفاوت نویسندگان وحی در سطح تبحر
نویسندگان وحی از جهت دقت، تبحر، تدین و همراهی با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم در یک سطح نبودند. از میان آن ها شخصی مانند عبدالله بن سعد بن ابی سرح مرتد شد و روز فتح مکه دوباره اسلام آورد. اسامی عده ای در کتاب های تاریخی روی اغراض سیاسی به کاتبان وحی افزوده شد؛ در حالی که اگر کتابت هم کرده اند، کتابت نامه و رساله بوده است نه وحی؛ مانند معاویه که در سال ۱۰ ق اسلام آورد که تقریبا دوره نزول وحی رو به پایان بود و به قول عباس محمود عقاد در کتاب ابوالشهداء حتی یک کلمه وحی آسمانی برای پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم ننوشت.
اسامی کاتبان وحی
...
جملاتی از کاربرد کلمه کاتبان وحی
او از دیگر مفسران مشهور و از جمله کاتبان وحی می‌باشد و به سب مقامش در دانش قرائت به سیدالقراء شهرت دارد.