نزهه القلوب

حمدالله مستوفی در نزهه القلوب نوشته: «میان جلگه ولایتی است از اقلیم چهارم و ولایتی بسیار دارد و معتبر است و در مجموع مواضع، باغات انگور و میوه فراوان باشد».

میر ظهیرالدین ترکیب این نام را از دو جزء «کوچک» و «اصفهان» می‌داند. در زمان عبدالفتاح فومنی گوراب جور جزء خاک کوچصفهان بوده‌است. از کوچصفهان قدیم و محل آن اطلاعی که داریم این است که فعلاً نزدیک بازار کوچصفهان کنونی محلی به نام «کهنه کوچصفهان» معروف است که می‌گویند، دهکدهٔ بزرگی بوده، سربازان و جنگجویان کوچصفهان از سایر لشکریان بیه پس بهتر و بالاتر بودحمدالله مستوفی مؤلف کتاب نزهه القلوب که در سال ۷۳۰ هجری قمری تألیف یافته‌است. کوچصفهان را از ساخته‌های اردشیر بابکان دانسته‌است، وی می‌نویسد: «از شهرستان‌های معروف گیلان می‌توان اسفهبد، رشت، تولم، شفت، گسکر، کوچصفهان، کوتم، تیمجان، نسیر و لاهیجان را نام برد که همگی از اقلیم چهارم و بر کنار دریای خزر واقع شده‌اند [۳]

حمداله مستوفی در کتاب نزهه القلوب می‌نویسد: «برزند از اقلیم چهارم است، طولش از جزایر خالدات مج نط و عرض آن از خط استوا لزمط شهری وسط بوده است، بعد از خرابیش افشین غلام معتصم خلیفه عباسی آبادان و نشست خود ساخت، اکنون باز خراب است بقدر دیهی معمور مانده هوایش به گرمی مایل است و آبش از عیون زمین مرتفع دارد حاصلش غله باشد.»

در مورد وجه تسمیه کلمه " موران " به کتاب شرفنامه مهروی (موروی) رجوع شود در این کتاب تا مورانی ها بشکل مبسوط ذکر شده است مورو به رهرو دین مهانی اتلاق میشده است و نام های موگان(مغان)و موراگه(مراغه)در پیوستگی با این نام هستند. حمداله مستوفی مورخ قرن هشتم هجری در کتاب نزهه القلوب می‌نویسد :" آب سفید رود [را] ترکان هولان موران خوانند از جبال پنج انگشت که ترکان بش پرماق خوانند بولایت کردستان بر می‌خیزد " لیسترنج هولان یا اولان را " قرمز " و " موران " را رود معنی می‌کند که ترکان به سفید رود " هولان موران " یعنی رود قرمز می‌گفتند، چرا که رنگ آب این رودخانه در آذربایجان به رنگ قرمز گرایش دارد . امروزه هم به این رود در منطقه آذربایجان " قیزل اؤزن " یعنی رود قرمز می‌گویند.