ناسخ و منسوخ

معنی کلمه ناسخ و منسوخ در دانشنامه آزاد فارسی

ناسِخ و مَنسوخ
در اصول فقه، نسخ یعنی جلوگیری از امتداد زمانی قانون؛ به بیان دیگر در مواردی مصلحت در آن است که قانون موقّت و محدود باشد، امّا قانونگذار به جهت مصالح دیگر، آن را به صورت مطلق بیان می کند. علّامه حلّی گوید: اکثر مسلمین قائل به جواز نسخ هستند، زیرا احکام تابع مصالح و مفاسد است، و ممکن است عملی در یک زمان دارای مصلحت و در زمانی دیگر دارای مفسده باشد. بنابراین اگر تکلیف ادامه داشته باشد در مفسده خواهد افتاد، لذا نسخ می گردد. بدون تردید خبر و قرآن در موارد زیر می توانند ناسخ باشند: ۱. خبر متواتر به وسیلۀ خبر متواتر، ۲. خبر واحد به وسیلۀ خبر واحد یا متواتر، ۳. قرآن به وسیلۀ قرآن. قرآن پژوهان برای نسخ چندین شرط آورده اند: ۱. وجود تنافر و ناسازگاری کلی میان دو حکم؛ ۲. دلالت ناسخ باید قوی تر از منسوخ یا همسطح آن باشد؛ مثلاً آیات متشابه که فهم آن سخت است نمی تواند ناسخ آیات محکم باشد؛ ۳. از طریق قیاس یا اجماع نمی توان آیه ای را نسخ کرد، جز این که در شیعه اجماع می تواند ناسخ باشد؛ ۴. نسخ در آیاتی جایز است که حاوی احکام تشریعی باشد نه آیات اخباری و اعتقادی. عبدالرحمان بن جوزی در ناسخ القرآن و منسوخه، در شمار آیات منسوخ تردید دارد و آن هایی که عام و خاص اند را مشخص کرده است. ابوبکر نحاس در الناسخ و المنسوخ تعداد آیات منسوخ را ۱۳۸ دانسته است. سیوطی آن ها را نوزده مورد و صبحی این آیات را بیش از ده آیه نمی داند.
نیز، رجوع شود به:الناسخ والمنسوخ فی القرآن الکریم

معنی کلمه ناسخ و منسوخ در دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] جواز و وقوع نسخ و عدم آن در آیات قرآن و شناخت ناسخ و منسوخ، از آغاز مورد توجّه و تحقیق قرآن پژوهان بوده و از مهم ترین مبادی فهم قرآن و احکام تشریعی آن شناخته شده است.
این تقسیم، برگرفته از این دو آیه است: «ما نَنسَخ مِن ءایة أو نُنْسِها نأتِ بِخیر مِنها أو مِثلِها... = هر حکمی را که نسخ کنیم یا آن را به دست فراموشی بسپاریم، بهتر از آن یا مانند آن را می آوریم...»، «و إذا بَدَّلنا ءایةً مَکانَ ءایة وَاللّهُ أعلمُ بِما ینَزِّل... = و چون آیه ای را جای گزین آیه ای کنیم و خدا به آن چه فرو می فرستد داناتر است».
اقسام نسخ
برای آیات قرآن، سه قسم نسخ برشمرده اند:
← نسخ حکم و تلاوت
در بیان پیامبر (صلی الله علیه وآله) ، امامان (علیهم السلام) و اصحاب عناوین و صفاتی برای بعضی آیات قرآن آمده است؛ مانند محکم ترین آیه: «إنَّ اللّهَ یأمُرُ بِالعَدلِ وَالإحسن و إیتای ذِی القُربی وَ ینهی عَنِ الفَحشاءِ وَالمُنکَرِ وَالبَغی یعِظُکُم لَعَلَّکُم تَذَکَّرُون = در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد. به شما اندرز می دهد؛ باشد که پند گیرید». جامع ترین یا هراس انگیزترین آیه: «فَمَن یعمَل مِثقالَ ذَرَّة خَیراً یرَهُ وَ مَن یعمَل مِثقالَ ذَرَّة شَرّاً یرَهُ = پس هر کس هموزن ذرّه ای نیکی کند، آن را خواهد دید و هر کس هموزن ذرّه ای بدی کند، آن را خواهد دید». پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرمود:عظیم ترین آیه، آیة الکرسی است. از امام علی (علیه السلام) نقل شده که شما اهل عراق می گویید: امیدوار کننده ترین آیه، «قل یعبادی الَّذین أسْرَفوا علی أنفُسِهم...» است؛ امّا ما اهل بیت می گوییم:این آیه است:«وَ لَسَوفَ یعطِیک رَبُّک فَتَرضی = و به زودی پروردگارت تو را عطا خواهد داد تا خرسند گردی».
[ویکی شیعه] ناسخ و منسوخ، دو دسته از آیات قرآن اند: ناسخ، آیاتی است که پس از نزول جای حکم آیاتی را که قبلاً نازل شده و مورد عمل بوده می گیرد. منسوخ، همان آیات قبلی است که با نزول آیات ناسخ، زمان عمل بدانها پایان می یابد.
علم اصول و علم تفسیر هر یک با روش مربوط به خود، به پژوهش درباره نسخ پرداخته اند.
از نظر قرآن پژوهان و علمای اسلام، نسخ هم در قرآن و هم در سنت رواست و نسخ قرآن به قرآن، قرآن به سنت، سنت به سنت و سنت به قرآن جایز است و سابقه دارد.
[ویکی اهل البیت] در میان آیات احکامی که در قرآن موجود است، آیاتی به چشم می خورد که پس از نزول ، جای حکم آیاتی را که قبلاً نازل شده و مورد عمل بوده اند، گرفته و به زمان اعتبار حکم قبلی ، خاتمه می دهند، آیات قبلی منسوخ و آیات بعدی ، ناسخ نامیده می شوند.
در اینکه آیا اصولا ناسخ و منسوخی وجود دارد و اگر وجود دارد در چه زمینه هائی است؟ اختلاف نظر وجود دارد :
برخی معتقدند: در قرآن هیچ ناسخ و منسوخی وجود ندارد.
عده ای دیگر معتقدند: نسخ در اخبار و انر و نهی تحقق می یابد.
برخی دیگر معتقدند : نسخ در اخبار زمانی ممکن است ، که خبر در بر دارنده حکمی باشد.
گروهی دیگر معتقدند که نسخ تنها در امر و نهی است .
جمعی دیگر معتقدند : نسح تنها در تعبدیات است و خداوند آنها را گاهی نسخ می کند . زیرا خداوند در این دسته از اوامر و نواهی بندگانش را به صورت تعبدی امر به انجام و یا ترک می کند و خودش می تواند آنها را بر دارد .
[ویکی فقه] ناسخ و منسوخ (علوم قرآنی). بحث از ناسخ و منسوخ یکی از مباحث مهم علوم قرآنی و به منظور شناخت آیات ناسخ و منسوخ صورت می پذیرد.
یکی از مباحث مهم در شناخت دلالت الفاظ قرآن، مسئله آیات ناسخ و منسوخ است که از مقدمات اولیه شناختِ تشریعِ ثابت و مستمر اسلامی می باشد؛ زیرا مادامی که ناسخ از منسوخ شناخته نشود و ا حکام ثابت از احکام موقت تشخیص داده نشود، استنباط احکام شرعی ممکن نخواهد بود.
جایگاه بحث
از صدر اسلام تاکنون شناخت ناسخ و منسوخ برای مسلمانان اهمیت خاصی داشته است؛ تا آن جا که تفسیر قرآن را برای کسی که آن را نداند، جایز ندانسته اند و اغلب مفسران مقید بوده اند که ضمن بیان لغت ، اِعراب ، شان نزول آیات و… آیات ناسخ و منسوخ را به تفصیل بیان کنند.
تقسیم بندی آیات
برخی گفته اند؛ سوره های قرآن از جهت داشتن آیات ناسخ یا منسوخ به چهار دسته تقسیم می شوند:۱. ۴۳ سوره نه ناسخ دارد نه منسوخ؛۲. شش سوره ناسخ دارد؛ ولی منسوخ ندارد؛۳. چهل سوره منسوخ دارد؛ ولی ناسخ ندارد؛۴. ۴۵ سوره هم ناسخ دارد و هم منسوخ.
تألیفات مربوط به موضوع
...

جملاتی از کاربرد کلمه ناسخ و منسوخ

و بقول ابن عباس و قتاده حکمت اینجا علم قرآن است و فقه آن، شناخت ناسخ و منسوخ و حلال و حرام و احکام و امثال، قال النبی صلّی اللَّه علیه و آله و سلم «لا یفقه الرجل الفقه حتی یری للقرآن وجوها کثیرة»
این سوره هشت آیتست، نود و چهار کلمه، سیصد و نود و نه حرف، جمله به مدینه فرو آمد. بعضی مفسّران گفتند: مکّی است، به مکه فرو آمد. و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست. و فی الخبر عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة «لم یکن» کان یوم القیامة مع خیر البریّة مسافرا و مقیما»
این سوره هشت آیتست، سی و چهار کلمه، صد و پنجاه حرف، جمله به مکه فرو آمد بقول مفسّران، مگر ابن عباس که گفت: مدنی است و به مدینه فرو آمده. و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست، مگر یک آیت که لفظ آن محکم است و معنی منسوخ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ؟ معنی این آیه منسوخ است بآیت سیف لانّ‌ معناها خلّ عنهم و دعهم. و در خبر است از ابی بن کعب از مصطفی (ص) گفت: «هر که سوره «و التّین» برخواند اللَّه تعالی او را در دنیا دو چیز دهد: یکی عافیت، دیگر یقین و بعدد هر کسی که این سوره برخواند او را روزه یک روز بنویسند.
این سوره چهل و پنج آیت است. صد و سی و نه کلمه، هفتصد و پنجاه و سه حرف جمله مکّی است، به مکه فرو آمده باتّفاق مفسّران. و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست. و فی الخبر عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): من قرأ سورة «النّازعات» لم یکن حبسه فی القبر الّا کقدر الصّلاة المکتوبة حتّی یدخل الجنّة.
این سورة الملک هزار و سیصد حرف است، سیصد و سی کلمه، سی آیت، و جمله به مکه فرود آمد، باجماع مفسّران در مکّیات شمرند. و درین سوره هیچ ناسخ و منسوخ نیست.
این سوره یازده آیتست، چهل کلمه، صد و نود و دو حرف، جمله به مکه فرو آمد و سوم سوره است که از آسمان فرو آمد. اوّل سوره اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ فرو آمد، پس سوره «ن وَ الْقَلَمِ»، پس سوره و الضحی. و درین سورة هیچ ناسخ و منسوخ نیست.
این سوره چهل و دو حرفست، ده کلمه، سه آیت، به مکّه فرو آمد، و از مکّیّات شمرند. و درین سوره هیچ ناسخ و منسوخ نیست. و در خبر ابی بن کعب است از پیغامبر (ص): «هر که این سوره برخواند، اللَّه تعالی او را از جویهای بهشت آب دهد و بعدد هر کسی که روز عید اضحی قربان کند او را ده نیکی بنویسد. قوله: إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ و قرئ «انطیناک». و «الکوثر» الخیر الکثیر، و هو فوعل من الکثرة.
این سوره را دو نام است: سورة الطلاق گویند و سورة النساء القصری، و باجماع مفسّران مدنی است، جمله به مدینه فرو آمده هزار و شصت حرف است و دویست و چهل و نه کلمه و یازده آیت است و درین سوره هیچ ناسخ و منسوخ نیست. و عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة الطّلاق مات فی سنّة رسول اللَّه».
مفسران آن را مدنی شمردند، مگر کلبی که او این سورة از مکیات شمرد و در این سورة هیچ ناسخ و منسوخ نیست.