کلیله و دمنه

در زمان امیر نصر سامانی شهرت رودکی فراگیر شد و نزد امیر نصر بن احمد سامانی، امیر خراسان، تقرب یافت و جایگاه و ثروت او افزایش یافت. وزیر امیر نصر، ابوالفضل بلعمی، نیز از دوستداران رودکی بود. او معتقد بود که در میان عرب‌ها و ایرانی‌ها شخصی مثل رودکی وجود ندارد؛ حتی گفته‌شده که به اصرار بلعمی و امیر نصر بود که رودکی کلیله و دمنه را —که بلعمی از عربی به فارسی ترجمه کرده بود— به نظم درآورد.

و کتاب کلیله و دمنه پانزده بابست، ازان اصل کتاب که هندوان کرده‌اند ده بابست.

در مراکز علمی عصر ساسانیان، مانند سلوکیه، تیسفون، و گندی‌شاپور آثار فراوانی از زبان‌های گوناگون متداول در آن روزگار همچون سانسکریت، یونانی، لاتینی، و سریانی به پهلوی ترجمه می‌شد. نخستین ترجمهٔ دوران ساسانیان را مربوط به عصر خسرو اول انوشیروان می‌دانند. از نامدارترین آثاری که در این دوره ترجمه شد، باید به ترجمهٔ پنچه تنتره یا کلیله و دمنه از سانسکریت به فارسی پهلوی اشاره کرد.

برزویه، پزشک دربار انوشیروان با کسب اجازه از شاهنشاه برای بدست آوردن گیاهی که مرده‌ها را زنده می‌کند مسافرتی به هندوستان کرد و در آنجا کوشید تا مطلوبش را پیدا کند ولی موفق نشد اما دانشمندان هندی به او گفتند آن گیاه کتاب کلیلک و دمنک است و آن نادانان و نابخردان را که به مثابه مردگان‌اند عاقل می‌سازد و بدین ترتیب به آن‌ها زندگی می‌بخشد. برزویه کتاب مزبور را به ایران آورد و آن را به پارسی میانه (پهلوی) ترجمه کرد. در سده هشتم میلادی عبدالله ابن مقفع آن را زیر عنوان کلیله و دمنه از پهلوی به عربی ترجمه کرد، و از آن پس کتاب به زبان‌های مختلف جهان ترجمه شد.

بُرزوی، در شاهنامه نام پزشکی کارآزموده و فرزانه‌است، که برای یافتن گیاهی که مُردگان را زنده می‌کند، به هندوستان رفت. پس از تجسُس بسیار پیری او را از کتاب کلیله و دمنه آگاه ساخت و به او گفت که این کتاب، نزد شاه هند است و کتابیست که با خواندن آن، خِرَد خفتهٔ آدمی بیدار خواهد گشت.

نکرد هرگز کس بر فریب و حیلت سود مگر کلیله و دمنه نخوانده‌ای ده بار؟

سرانجام شاه هند، کتاب کلیله و دمنه را، تنها برای زمانی محدود به برزوی سپُرد و با او شرط کرد که هرگز از این کتاب رونوشتی برنگیرد. برزوی بر عهد خویش استوار ماند، امّا نوشته‌های کتاب را پس از خواندن به ذهن می‌سپُرد و شب هنگام، چون کتاب را به شاه هند بازمی گرداند، آنچه از مطالب کتاب در ذهن داشت، باز می‌نوشت و به ایران می‌فرستاد.

در قرنهای سوم، چهارم و پنجم هجری نیز، نثر مرسل متداول است و نویسندگان، ایجاز را رعایت می‌کنند؛ اما از اواخر قرن پنجم و همچنین در قرن ششم هجری، نویسندگان به اطناب متمایل می‌شوند و از جملات بلندتر استفاده می‌کنند. یکی از آثار بارزی که ترویج دهنده اطناب در زبان فارسی است، ترجمه کلیله و دمنه اثر نصراله منشی است که توصیفات، جملات معترضه و کلمات مترادف باعث به درازا کشیدن کلام می‌شود و بعضاً اصل موضوع را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

کلیله رنجور و پرغم بازگشت، و انواع بلا بر دل خوش کرده پشت بر بستر نهاد و می‌پیچید تا هم در شب شکمش برآمد و نفس فروشد. و ددی با دمنه بهم محبوس بود و در آن نزدیکی خفته، بسخن کلیله و دمنه بیدار شد و مفاوضت ایشان تمام بشنود و یاد گرفت و هیچ باز نگفت.