معنی کلمه شهر قم در دانشنامه اسلامی
برخی معتقدند که این شهر پیش از دوره اسلامی وجود داشته و بعضی هم می گویند که شهر قم بعد از اسلام بنا گردیده است. نویسندگان بزرگ و قدیمی اسلامی مانند «ابو دُلفِ خزرجی» از نویسندگان قرن چهارم هجری در سفرنامه خود گفته است: قم شهری است جدید و اسلامی که اثری از ایرانیان در آن یافت نمی شود. نویسنده دیگر «عبدالکریم سمعانی» از نویسندگان قرن ششم درباره قدمت قم می گوید: قُم مدینهُ مستحدثهُ لا اثر بلأعاجم فیها. قم شهری است جدید که اثری از ایرانیان در آن نیست. یاقوت حمَوی و ابوالفداء ، همین ادعا را تکرار کردند. امّا در مقابل این ها، نویسندگان دیگری قدمت تاریخی قم را ماقبل اسلام می دانند و دلایلی هم در دست است که ادعای این ها را ثابت می کند که به بعضی از آن ها اشاره می شود. ۱. بلاذری از نویسندگان معتبر اسلامی در قرن سوّم، می نویسد: وَ اَضحُّ الاخبارِ اِنّ اَبا موسی فَتَحَ قُم و قاشان. صحیح ترین خبرها این است که ابوموسی (اشعری) قم و کاشان را فتح کرد ( سال ۲۳ هجری) بنابراین شهر قمی وجود داشته که ابوموسی آن را فتح کرده است. ۲. یعقوبی از نویسندگان بزرگ قرن سوّم، قم را از جمله شهرهای عصر ساسانی نام برده است. ۳. خسرو پرویز از ریدک پرسید مرا از بوی بهشت خبر ده، رَیدَک از چند چیز خوشبو نام برد از جمله، زعفران قم. ۴. دینوری می گوید: انو شیروان، کشور را به چهار قسمت کرد و شهر قم، از جمله شهرهای قسمت دوّم بود. ۵. می گویند وقتی که اشعریان در اواخر قرن اوّل هجری به قم آمدند آتشکده قم را خراب کردند و به جای آن مسجدی بنا کردند، پس قبل از اسلام در این سرزمین کسانی بودند که به آتشکده می رفتند. باستان شناسانی مانند «گریشمن» کناره های غربی ایران (قم، کاشان، ساوه ) را از نخستین و قدیمی ترین مناطقی می دانند که جماعات اولیه انسانی در آن استقرار یافته و تمدن های اولیه را پی ریزی کرده اند. در این صورت قدمت قم و نواحی پیرامون آن به چند هزار سال پیش می رسد.
علت نام گذاری قم
قدیمی ترین موردی که نام قم در آثار اسلامی دیده می شود دو روایت از علی علیه السّلام می باشد که ابن فقیه و عبدالجلیل رازی قزوینی آن ها را نقل کرده اند. روایت اوّل: «اَسلَمُ المواضِعِ یومئذٍ قَصَبَهُ قُمِّ تِلک الّتی یخرج انصار خَیر الناس...» سالم ترین مکان ها در آن روز شهر بزرگ قم است، آن شهری است که یاران بهترین خلق خدا از آن بیرون می آیند.... روایت دوّم: «سلام الله علی اَهل قم و رَحمَهُ الله و برکاتهُ علی اهل قُم یسقَی اللهُ بِلادَهُم الغیتث...» سلام خدا و رحمت و برکات او بر اهل قم، خداوند سرزمین ها و بلاد ایشان را از باران رحمت خود سیراب سازد. از این روایات دو مطلب عمده استفاده می شود یکی این که پس از فتح قم (۲۳ هـ) بسیاری از مردم آن، دین مبین اسلام را پذیرفته و افتخار دوستی اهل بیت علیهم السّلام را پیدا کرده بودند، دیگر این که نام قم، به همین صورت امروزی در کلام پیشوایان دین آمده است. امّا برای علت نام گذاری قم وجوهی را ذکر کرده اند که صحیح تر و منطقی تر آن این است که در ایام قدیم سرزمین قم محلّ جمع شدن آب رود انار (همین رودخانه فعلی) بوده و آب از هیچ طرفی رهگذری نداشته است و در اطراف و جوانب آن به واسطه زیادی آب ، علفزار و مرغزار فراوان بوده است که چوپانان گرد به گرد آن زمین چادر زدند و خانه ها بنا کردند و آن خانه ها را کومه نام نهادند و بعد از آن اسم تخفیف پیدا کرد و کمْ شد پس آن را به عربی برگرداندند و گفته شد قم...
تسلط اشعری ها به قم
در سال ۲۳ یا ۲۴ هجری، ابوموسی اشعری بخشی از سپاه تحت فرماندهی خود را به سرکردگی «احنف بن قیس» روانه منطقه قم نمود. و بدین ترتیب قم در زمان عهد خلیفه دوّم به دست مسلمین افتاد و همزمان با اصفهان فتح شد. ورود اعراب اشعری به قم، مورد استقبال اهالی بومی زرتشتی آن واقع شد با آمدن افراد قبیله اشعری از کوفه به قم و اسکان آن ها دراین منطقه، قم به تدریج، به شهر تبدیل شد و اعراب اشعری به شهر قم تسلط یافتند. پس از تسلط اشعری ها، قم پناهگاه نسبتاً امنی برای طالبیان و علویان گردید. استقرار اشعری ها به خاطر گرایشاتی که داشتند از عوامل توجه و هجرت علویان به این شهر گردید.
قم در دوران خلفای عباسی
...