خزرها

درست روشن نیست که دلیل اختلاف خزرها و روس‌ها چه بوده است، بر همین اساس چندین فرضیه در این باره پیشنهاد شده است. یکی از فرضیات این است که روس‌ها ترجیح می‌دادند که خزرها را از مسیر تجاری ولگا کنار بزنند؛ زیرا آنان برای حمل و نقل از ولگا مالیات می‌گرفتند. ظاهراً امپراتوری بیزانس نیز در تحریک قوای روس نقش داشته است. خزرها تا زمان سلطنت رومانوس یکم از متحدان روم شرقی بودند، ولی او در زمان حکومتش یهودیان ساکن در قلمرو بیزانس را مورد اذیت و آزار قرار داد. با توجه به اسناد سچچتر، یوسف بن هارون خاقان خزرها، در پاسخ به این ستم، مسیحیان خزری را مورد ظلم خود قرار داد. از سویی رومانوس با تحریک الگ نووگورود (که در نامه‌ها با نام هِلگو خوانده شده) علیه خزرها، دست به اقدامی تلافی جویانه زد.

بر اساس برخی منابع، گنجه در سدهٔ هفتم میلادی میان ایرانیان، خزرها و اعراب دست‌به‌دست شد اما دچار تغییر نام نشد. منطقه‌ای که گنجه در آن واقع شده‌است از سدهٔ ۹ تا ۱۲ میلادی به ارّان معروف بود و جمعیت شهری آن عمدتاً به زبان فارسی صحبت می‌کردند.

در روایت طبری فریدون سرزمین ترک‌ها و خزرها را به همراه چین به تور، روم و سرزمین اسلاوها و البورجان (گرجستان) را به سلم و مرکز جهان به نام کنارات (اوستایی: خورنیراثا) که ایران‌شهر است به ایرج می‌دهد.

نخستین شواهد مستند مرتبط با باکو به قرن ششم میلادی برمی‌گردد. و از آنجا که از آن زمان اغلب بخشی از شاهنشاهی‌های ایرانی بوده‌است، پیوند تاریخی با آن‌ها دارد. باکو در قرن هشتم میلادی قلمرو شیروانشاهان بود. این شهر بارها مورد حمله خزرها و (از قرن دهم) از روس قرار گرفت. شروانشاه اخستان یکم نیروی دریایی در باکو ساخت و یورش روس‌ها را در سال ۱۱۷۰ با موفقیت دفع کرد. پس از زلزله ویرانگری که شماخی، پایتخت شروان را لرزاند، دربار شروانشاه در سال ۱۱۹۱ به باکو نقل مکان کرد.

تئوری قفقازی بودن ایل خزل و ارتباط آن با کازی کوموخ (لک‌ها) یا خزرها بر اساس کتاب مرآت البلدان مطرح می‌گردد که در آن آمده‌است:مسعودی مورخ گوید: انوشیروان در باب الابواب دیواری بنا کرده که طول آن چهل فرسنگ است و مقصودش منع طایفه سریر و خزل ولزگی بود که به ایران حمله نیاوردند.