تاریخ ادبیات ایران
معنی کلمه تاریخ ادبیات ایران در دانشنامه اسلامی
مورخ ادبی، ناگزیر باید «ادبیات» را به روشنی تعریف کند تا قلمرو کارش را بشناسد و آشکار سازد که کدام متن ادبیات است و کدام یک ادبیات نیست. هر یک از کتاب های تاریخ ادبیات، دیدگاه نویسنده را در باره چیستی ادبیات می نماید. مورخان ادبی ایران، کمابیش همه آثار مکتوب تمدن فارسی زبانان را در جرگه ادب گنجانده و کتیبه ها، نوشته های علمی، تاریخی، جغرافیایی، رسائل دینی، مذهبی و... را ادبیات شمرده اند. ذبیح الله صفا، هرمان اته و استاد همایی بر این شیوه به نوشتن تاریخ ادبیات دست زدند. زبان کتاب صفا، کمابیش یک دست و در همه جا علمی و پخته است و از سنت های ادبی فارسی زبانان پیشین وام می کند. این ویژگی اخیر در نظر برخی از خوانندگان، دور از ذهن و غریب نموده و عیب آن شمرده شده است. جلد اول کتاب با عنوان «تاریخ ادبیات در ایران، از آغاز عهد اسلامی تا دوره سلجوقی» در ۷۱۶ صفحه، جلد دومش (از میانه قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم)، در سال ۱۳۳۴ و جلد سوم آن در دو بخش (از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن هشتم)، در سال های ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲، جلد چهارم (از پایان قرن هشتم تا اوایل قرن دهم) در سال ۱۳۵۶ و جلد پنجم (از آغاز سده دهم تا میانه سده دوازدهم)، در سه بخش در سال های ۱۳۶۲، ۱۳۶۴ و ۱۳۷۰ منتشر شد. امید بود که جلدهای بعدی کتاب، دست کم تا سده کنونی، یکی پس از دیگری به چاپ برسد، اما عمر نویسنده دانشمند آن در اردیبهشت ۱۳۷۸ به سر آمد و کارش به سرانجام نرسید، اما دوره پنج جلدی (هشت مجلد/ ۵۹۰۷ صفحه) اثرش بارها در ایران چاپ شد. محتوای کتاب او در قالب چندین باب عرضه می شود که هر باب چند فصل و هر فصل چندین بهره دارد. ذوق تذکره نویسان ایرانی، در حوزه نقد و داوری ادبی، در دیدگاه های خاور شناسان و مورخان ادبی ایرانی نیز بسیار تاثیر گذارده است و حتی نویسنده این کتاب که خود از متاخران فن تاریخ ادبیات به شمار می رود، از این تاثیر پذیری سهمی دارد؛ زیرا وی در بسیاری از جاها، داوری های صاحبان تذکره ها را باز می گوید و بدانها استناد می کند. وی پیش از طرح بحث در باره وضع ادبی هر عهد، به انگیزه آشنایی خواننده با چارچوب فکری و سیر اندیشه ها و باورها و علوم آن روزگار، مقدمات دراز دامنی می چیند و بر این است که ادب (ادبیات)، فن بیان عقاید و افکار و عواطف است و علوم ادبی دانش هایی به شمار می روند که زمینه را برای تحقق این مقصود فراهم تر می آورند.
گزارش محتوا
این کتاب پنج جلدی به رغم اینکه در دوره ای بیش از چهل سال فراهم آمده، از الگویی کمابیش یک سان پیروی کرده است. بنا بر این، نویسنده در هر جلد پیش از آوردن سرگذشت شاعران و نویسندگان هر دوره و نمونه آثار آنان، برای آشنا شدن خواننده با اوضاع و احوال آن روزگار، گزارش هایی در باره اوضاع سیاسی و اجتماعی، وضع علوم و دانش ها و مهم ترین مباحث دینی و کلامی در آن هنگام عرضه می کند و تصویری از چهره ادبیات و علوم ادبی می نماید. آن گاه در دو بخش جدا از هم، به شناساندن شاعران و نویسندگان پر آوازه هر دوره می پردازد و از زندگانی و آثار و اندیشه ها و نمونه شعرها و نوشته های آنان یاد می کند. این فصل های بنیادین به آماده شدن خواننده برای فهمیدن اشعار و اندیشه و سبک شاعری و نویسندگی آنان بسیار کمک می کند. کوشش نویسنده در بارور کردن فصل های آغازین کتاب، دست رنج او را به مرز «دوره تاریخ تمدن و فرهنگ و ادب ایرانی» نزدیک کرده، اما همین ویژگی که خود بر صفحات کتاب صفا نیز افزوده، بعدها در دید برخی از محققان، حشو و کاستی کار وی و موجب ملالت خواننده شمرده شده است. توضیح در باره دین (باورها و مناسک و مذاهب) مردمان و علوم شرعیه ، دانش های عقلی و علوم ادبی، فنون رایج نزد آنان و شمار کتاب ها و کتاب خانه های هر عصر، بخشی از تمهیدات پیش گفته اند. جلد پنجم کتاب که سه بخش دارد، پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ ش) و بخش فراوانی از آن در آلمان تنظیم و نوشته شد و به رغم اینکه دست رس نداشتن نویسنده به منابع اصلی و دست یکم، در پاره ای از بخش های آن نمایان است، کوشش فراوان او را برای بررسی همه گزارش های درخور، بسیار باید ستود. مؤلف در این بخش از کتاب (ادبیات دوره صفویه و سبک هندی) از پژوهش های احمد گل چین معانی بسیار سود برده است.
وضعیت کتاب
کتاب های تاریخ ادبیات به معنای امروزی آن، در ایران پیشینه درازی ندارد. چنین آثاری بیشتر در تذکره های شاعران می آمد که گویی نخستین آنها در قلمرو زبان فارسی ، لباب الالباب (۶۱۸ ه) سدید الدین عوفی است. گل چین معانی، ۵۲۹ اثر تذکره ای و تاریخ ادبیاتی را تا ۱۳۵۰ خورشیدی یاد می کند که بیشتر آنها پس از قرن دهم در شبه قاره هند نوشته شده اند. نخستین آثار پژوهشی و تحلیلی در باره «تاریخ ادبیات فارسی» را خاور شناسان سده نوزدهم نوشتند که تاریخ ادبیات فارسی هرمان اته آلمانی (۱۸۴۲- ۱۹۱۷)، ترجمه صادق رضازاده شفق (تهران ۱۳۳۷ ش) و تاریخ شعر فارسی به ایتالیایی، نوشته ایتالوپیتزی (۱۸۹۴ م) از آنهایند، اما مهم ترین اثر در این باره، تاریخ ادبی ایران ادوارد براون است و کتاب کوچک پاول هرن (۱۹۰۹) در این باره، پس از آن جای می گیرد. نوشته های یان ریپکا از چکسلواکی، برتلس و براگنیسکی روسی و باوزانی ایتالیایی و شبلی نعمانی از شبه قاره هند، از دیگر کتاب های غیر ایرانیان در این زمینه به شمار می روند. باری، ایرانیان نوشتن تاریخ ادبیات را به معنای تازه اش در سده اخیر و به پیروی از اروپاییان به ویژه ادوارد براون آغاز کردند. نخستین کتاب تاریخ ادبیات فارسی، از آن محمدحسین خان فروغی (ذکاء الملک) بود که برای تدریس در مدرسه سیاسی پیشین نوشته و پس از درگذشت نویسنده به کوشش فرزندانش در ۱۳۳۵ در تهران چاپ شد. کسانی، نوشتن تاریخ ادبیات فارسی را برای تدریس در مدرسه ها و دانش سراها پس از آن نیز دنبال کردند که صادق رضازاده شفق، بدیع الزمان فروزانفر و جلال الدین همایی از آن جرگه اند. نوشتن تاریخ ادبیات در قلمرو زبان فارسی تاجیکی را نیز خاور شناسان روس و تاجیک، هم زمان با یک دیگر پی گرفتند. باری، نوشتن تاریخ ادبیات فارسی به شیوه اروپایی و در قالبی پژوهشی و مبسوط، با قلم ورزی های ذبیح الله صفا، استاد دانش گاه تهران بنیاد یافت.
← خرده گیری بر عنوان کتاب صفا
...
جملاتی از کاربرد کلمه تاریخ ادبیات ایران
تفضلی، احمد، و به کوشش آموزگار، ژاله. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: انتشارات سخن، ۱۳۷۶ شابک ۹۶۴-۵۹۸۳-۱۴-۲
تفضلی، احمد، و به کوشش آموزگار، ژاله. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. تهران: انتشارات سخن، ۱۳۷۶ شابک ۹۶۴−۵۹۸۳−۱۴−۲
تفضلی، احمد. تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. چاپ اول، تهران: انتشارات سخن، ۱۳۷۶
صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات ایران (جلد یکم)، انتشارات فردوسی، چاپ هفدهم
اسدی از چند جهت در تاریخ ادبیات ایران حائز اهمیت است: کهن‌ترین دستنویس فارسی که به دست آمده‌است به خط اسدی توسی است. علاوه بر این وی نخستین واژه‌نامهٔ فارسی را (بنا بر آنچه امروز به ما رسیده‌است) به نام لغت فرس تدوین کرد.
وی در سال ۱۳۲۳ به تهران برگشت و به اداره کل نگارش وزارت فرهنگ انتقال یافت. همزمان به تحصیلات دانشگاهی تا مرحله اخذ دکتری ادبیات فارسی در دانشگاه تهران ادامه داد. با تأسیس دانشگاه تبریز در سال ۱۳۲۸ به تبریز رفت و به مدت سی سال به عنوان استاد کرسی تاریخ ادبیات ایران به تدریس و تحقیق و مطالعه مشغول بود. در دانشگاه تبریز توان علمی او همراه با ذوق شاعری، از وی چهره‌ای برجسته ساخت. محمدامین ادیب طوسی از استوانه‌های اصلی دانشکده ادبیات تبریز در آن دوره بود. مدیریت مجله دانشکده ادبیات تبریز که از مجلات دانشگاهی وزین کشور بود، به عهده او بود.