تأویل

اکنون بدانکه این عالم ما را چون مادر مهربان است، مثلاً همچنان که مادر فرزند را می​پرورد و آن غذاها که طفل نمی​تواند خوردن،خود می​خورد تا در بدن او شیر می​شود و لایق غذای طفل می​گردد و آنگاه آن شیر را از دو پستان به فرزند می​رساند؛ عالم نیز مادر ما است و عناصر اربعه را که ما نمی​توانیم خورد، می​پرورد تا لایق غذای ما گردد. بعد از آن از راه نبات یا حیوان که دو پستان عالمند به ما می​خوراند و ما بحقیقت این زمان در بطن مادر خودیم که عالم است و آنچه رسول علیه السلام فرموده است که: «السعید من سعد فی بطن امّه و الشقی شقی فی بطن امّه»، محققان همین تأویل کرده​اند که گفته شد. و این معنی موافق این آیت است قوله تعالی: «من کان فی هذه اعمی فهو فی الآخرة اعمی و اضل سبیلا».

قوله: «أَ رَأَیْتَ» الالف فی أَ رَأَیْتَ الف الاستفهام و لها اربعة معان فی الکلام: تقریر و تثبیت و انکار و وعید. فالتّقریر کقولک: اما فعلت اما قلت. قال اللَّه سبحانه: أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ و التّثبیت کقولک: الست عالما؟ قال اللَّه تعالی. أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ. و الانکار کقولک: أ ضربت زیدا؟! قال اللَّه تعالی: أَ فَمِنْ هذَا الْحَدِیثِ تَعْجَبُونَ؟! و الوعید کقولک: ا تضربنی و تطمع السّلامة. قال اللَّه تعالی: أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ و هذا الموضع تقریر للتّعجّب من حال الکافر کما تقول: أ رأیت زیدا و فعله و مثله قوله: «أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ» و قوله: «أَ رَأَیْتَ» یحتمل انّه رؤیة العین و یحتمل انّه رؤیة القلب و معناه: العلم. و تأویله: أَ رَأَیْتَ الَّذِی کذّب «بِالدِّینِ» کیف افتری علی اللَّه و الدّین الاسلام؟ کقوله: إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ و قیل: الجزاء و الحساب، کقوله: الَّذِینَ یُکَذِّبُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ و التّکذیب بالدّین علی وجهین احدهما انکاره له و جحوده به باللّسان، و الثّانی ان لا یعمل به فیکون بمنزلة المکذّب به. قوله: فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ ای یقهره و یزجره و یدفعه عن حقّه. و الدّع: الدّفع بحفوة و عنف، و قرئ فی الشّواذ. یَدُعُّ الْیَتِیمَ و معناه: یترکه و یهمله و لا یعبأ به.

وَ الطَّیْرَ منصوب علی النداء، تأویله: و نادینا الطیر. و یقال: الواو فی وَ الطَّیْرَ بمعنی مع، علی تأویل: یا جبال اوّبی مع الطیر معه. و قیل: هو منصوب بالتسخیر، ای و سخرنا له الطیر.

حسن گفت: برین تأویل انسان درین موضع کافر است و منافق فانهما حملا الامانة ای خانا فیها. و روی عن ابن مسعود قال: مثّلت الامانة لصخرة ملقاة و دعیت السماوات و الارض و الجبال الیها فلم یقربوا منها و قالوا لا نطیق حملها و جاء آدم من غیر ان دعی و حرّک الصخرة و قال لو امرت بحملها لحملتها فقلن له احمل فحملها الی رکبتیه ثمّ وضعها و قال لو اردت ان ازداد لزدت فقلن له احمل فحملها الی حقوه ثم وضعها و قال و اللَّه لو اردت ان ازداد لزدت فقلن له احمل فحملها حتی وضعها علی عاتقه فاذا اراد ان یضعها قال اللَّه تعالی: مکانک فانها فی عنقک و عنق ذریتک الی یوم القیمة.

پایان این الوح و خاتمهٔ کتاب به تأویل برخی حکایت‌های پارسیان اختصاص یافته که در آن داستان فریدون و ضحاک، کیخسرو و افراسیاب، خرّه و کیان و غیره ذکر شده‌است.

از غُلاتِ معاصرِ هادی که مشمولِ این فرمان شدند، می‌توان از علی بن حسکه و قاسم یَقطینی نام برد که با نسبت دادنِ احادیثی به هادی، شیعه را بدنام می‌کردند. به‌عنوان نمونه، منظور از فَحشا و مُنکَر در آیهٔ «ان الصّلاة تنهی عن الفحشاء و المنکر» را شخصی می‌دانستند که اهلِ رُکوع و سُجود نیست. یا زَکات را مردِ مشخصی می‌دانستند، نه پرداختِ مبلغی دِرهَم و دینار؛ و بدین ترتیب بسیاری از فَرایض و سُنَن و مَعاصی را تأویل می‌کردند.

دوازده امام (به عربی: الأئمة الاثنا عشر) جانشینان معنوی و سیاسیِ محمد، پیامبر اسلام، در اسلام شیعهٔ دوازده امامی هستند. این باور شامل عَلَویان سوریه و ترکیه نیز می‌شود. بنابر اصول شیعه، جانشین محمد انسانِ معصومی است که نه فقط با عدالت بر جامعه حکومت می‌کند، بلکه قانون الهی را حفظ و معنای تأویلیِ آن را بیان می‌کند. گفتار و کردار پیامبر و ائمه راهنما و الگویی برای جامعه است تا از آن پیروی کنند؛ در نتیجه آنان باید از گناه و اشتباه به‌دور باشند (عصمت) و براساس دستور الهی، یا نصّ، از طریق پیامبر برگزیده شوند.

پس به تأویل این بود کانفاس پاک چون بهار است و حیات برگ و تاک

زانکه تأویل آیت قرآن کرد باید به قاطع برهان

این سخن را پذیر  بی تأویل تا روی سوی بحر همچون نیل

نشنیده ز مصطفی تأویل گشته مکشوف بر دلش تنزیل

افلاطون در آتن در سال ۴۲۷ قبل از میلاد در یک خانواده قدرتمند سیاسی و اشرافی متولد شد. اسم واقعی این فیلسوف افلاطون نیست، بلکه نام اصلی او آریستوکلِس بود. افلاطون (پلاتون) در زبان یونانی به معنای وسیع است. درست معلوم نیست که چرا این لقب را به او داده‌اند و تأویلات بسیار کرده‌اند. بعضی گفته‌اند به واسطه اینکه چهارشانه و وسیع‌الصدر به معنای ظاهری بوده و قد بلند داشته به افلاطون—برگرفته از صفت «پهن» (λατύς) در زبان یونانی—شهرت یافت. بعضی دیگر نوشته‌اند پیشانی وسیع و بزرگی داشته است. گروهی گفتند که مقصود اصلی ملقب کردن آریستوکلس به افلاطون نه بخاطر ظاهر تنومند بلکه بخاطر وسیع الصدر بودن و اندیشه والای اوست.

مولانا در مثنوی و غزلیات خود با تکیه بر این آیه، تمام جهان را به خانه‌ای تشبیه کرده که در آن، چراغی بسیار نورانی وجود دارد و آن نور خداست. در فیه مافیه گفته‌است:خدا این عالم را آفرید که از ظلمت است تا نور او پیدا شود. وی مانند ابن عربی، اصالت را به انسان می‌دهد. تفسیر و تأویل این آیه هم با همین دید، شکل گرفته‌است؛ لذا، مشکات هم در نگاه مولانا، نماد نوع آدم است. الله، شخصیّت الهی خود را در ایشان متجلّی می‌کند و سپس، از جانب ایشان به سوی دیگران آشکار می‌شود. مولانا تلویحاً این تجارب عارفانه را همان عقل کلّی دانسته‌است:

این تفسیر روایی، که تا پایان آیهٔ ۲۸۲ سورهٔ بقره در دست است، با بیان روایاتی راجع به فضائل قرآن و تأویل و آداب قرائت قرآن آغاز شده و با ذکر احادیثی مشتمل بر فضائل اهل بیت و مثالب دشمنان اهل بیت ادامه یافته است. بحث‌های متعددی نیز دربارهٔ سیرهٔ نبوی، به‌خصوص راجع به مناسبات پیامبر و یهودیان، مطرح شده است. بیشتر روایات طولانی و مفصّل است، به‌طوری‌که گاه یک روایت چندین صفحه را دربرمی‌گیرد. بین دانشمندان در نسبت این تفسیر به حسن عسکری اختلاف است. مهم‌ترین دلیلی که برای تشکیک این انتساب ذکر می‌شود، این است که عسکری تحت نظارت کامل خلفای عباسی بوده است و نمی‌توانسته بدون ارتباط با اصحابش این نوشته را منتشر کند.

و قال عطاء الخراسانی دخل فی هذه الایة کلّ من حافظ علی الصلوات الخمس، ذلِکَ مَثَلُهُمْ، ای ذلک الذی ذکرت، صفتهم فِی التَّوْراةِ عرّفوا الی بنی اسرائیل بهذا الوصف لیعرفوهم اذا ابصروهم ثم ابتدأ فقال وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ قرأ ابن کثیر و ابن عامر شطأه بفتح الطاء و قرأ الآخرون بسکونها و هما لغتان کالنهر و النهر و الشط فراخ الزرع التی تنبت الی جانب الاصل، یقال اشطأ الزرع فهو مشطی اذا افرخ فَآزَرَهُ، ای اعان الزرع الشطأ و قوّاه و الا زر القوة فَاسْتَغْلَظَ ای غلظ الشطأ، فَاسْتَوی‌ عَلی‌ سُوقِهِ، ای تناهی و تم و صار کالاصل و سوقه جمع ساق الزرع ای قصبه و هذا مثل ضربه اللَّه تعالی لاصحاب محمد (ص) یعنی انهم یکونون قلیلا ثم یزدادون و یکثرون و یقوون، یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ ای یسر الاکرة و یتعجبون من قوته، لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ تأویله لیغیظ اللَّه بهم الکفار ای ان النبی خرج وحده ثم اتبعه من هاهنا و هاهنا حتی کثروا و استفحل امرهم فغاظ بهم اهل مکة و کفار العرب و العجم. قال سفیان بن عیینة لهارون الرشید من غاظه حسن حال اصحاب رسول اللَّه (ص) فهو کافر و عن مبارک بن فضالة عن الحسن قال: وَ الَّذِینَ مَعَهُ ابو بکر الصدیق، أَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ عمر بن الخطاب، رُحَماءُ بَیْنَهُمْ عثمان بن عفان، تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً علی بن ابی طالب. یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً بقیة العشرة المبشرون بالجنة، کَزَرْعٍ الزرع محمد (ص) أَخْرَجَ شَطْأَهُ ابو بکر فَآزَرَهُ عمر فَاسْتَغْلَظَ عثمان یعنی استغلظ عثمان للاسلام، فاستوی علی سوقه علی بن ابی طالب استقام الاسلام بسیفه، یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ المؤمنون، لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ قول عمر لاهل مکة بعد ما اسلم لا نعبد اللَّه سرا بعد الیوم.

پس اگر اصالت نفسانیات دالّ بر چیزی باشد که در مقابل اصالت منطق قرار دارد، به معنی بازگرداندن و تأویل منطق به روانشناسی است، زیرا قضایا و قیاسات منطقی، در این صورت، چیزی جز اعمال فکری یا پدیدارهای نفسانی نیست. اما اگر اصالت نفسانیات دالّ بر چیزی باشد که در مقابل اصالت اجتماعیات قرار دارد، به معنی تأویل پدیدارهای اجتماعی به قوانین روانشناسی فردی است، به طوری که گابریل تارد، قوانین و پدیدارهای اجتماعی را به قوانین تقلید بازگردانده است.

ژیژک یک نظریه‌پرداز سینمایی نیز هست. او از تفسیر روانکاوانهٔ لاکانی برای ایجاد یک نظریهٔ سینمایی و یک شیوهٔ نقد جدید استفاده کرده است. به اعتقاد رابرت استم، او از فیلم‌های سینمایی برای شرح نظریات لاکان استفاده می‌کند و در فیلم‌های سینمایی مثال‌هایی می‌یابد که حتی از خود لاکان هم افکار روانکاوانهٔ او را بهتر شرح می‌دهند. ژیژک به بررسی میل و فانتزی ناخودآگاه، امر واقعی و ابژهٔ والای ایدئولوژی در فیلم‌ها می‌پردازد و از این راه یک تأویل روانکاوانه در باب سینما می‌سازد. لینچ و هیچکاک دو فیلم‌ساز مورد علاقهٔ ژیژک هستند که تفسیر آثار آن‌ها بیش از همه مورد توجهش بوده‌اند.

قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها هذا جواب القسم تأویله: لقد «افلح» لمّا طال الکلام جعل طول الکلام عوضا من اللام فحذفت و المعنی: فازت و سعدت نفس «زَکَّاها» اللَّه ای اصلحها و طهّرها من الذّنوب و وفّقها للطّاعة.

غالب مفسرین، منظور از نور در آیه را، هدایت الهی دانسته‌اند و بر این اساس خداوند را هدایتگر آسمان‌ها و زمین (یا آسمانیان و زمینیان) معرفی کرده‌اند. معانی دیگری چون مدیر، صاحب یا مدبر بودن خداوند نسبت به آسمان‌ها و زمین، برای کلمه نور در آیه گزارش شده‌است. در بین مفسران در خصوص مرجع ضمیر در عبارت «نوره» و اینکه آن مرجع، آیا اشاره به پیامبر اسلام دارد یا به خدا باز خواهد گشت، اختلاف است. در این بین، با وجود اجماع مفسرین در معنای مشکات (به معنی چراغدان)، در خصوص تأویل آن اختلافاتی گزارش شده‌است. ماتریدی، از مفسران سنی مذهب، منظور از مشکات را صلب عبدالله، پدر محمد، دانسته است. اما مفسران دیگر برای معنای این عبارت «صدر مؤمن»، «نور معرفت و ایمان» و معنایی دیگری به کار برده‌اند.

واژه «نص» به معنای هر کلام صریحی که واضح و آشکار باشد، است. آنچه که جز یک معنا ندارد و تأویل‌بَردار نیست. واژه «اجتهاد» نیز در لغت به معنای کوشش و سعی و در اصطلاح به معنای استنباط احکام شرعی است.