تذهیب

همایون دومین پادشاه گورکانی هند پس از پانزده سال که در دربار ایران پناهنده بود به کمک شاه طهماسب اول به کشورش بازگشت و به‌طور ناگهانی پس از چندماه از دنیا رفت. گفته می‌شود با شنیدن صدای اذان به سرعت از پله‌های کتابخانه‌اش پایین آمد که سقوط کرد و جان سپرد. او به هنر و علوم عشق می‌ورزید و در کتابخانه‌اش شمار زیادی از هنرمندان نقاش، خوشنویس، تذهیب‌کار و صحاف ایرانی و هندی را گرد آورده بود که به کار تولید و تکثیر آثار علمی و نسخه‌های نفیس هنری اشتغال داشتند. او در بازگشت به هند، گروهی از هنرمندان ایرانی را با خود به همراه برد. بنا بر این شگفت‌انگیز نیست که این مقبره و بناهایی که بعدها در هندوستان ساخته شد مانند تاج محل از الگوهای ایرانی و میراث معماری هند و ایران بهره گرفته باشد.

تصویری از قرآن به خط نسخ خوش کتاب خفی با رقم بایسنقر موجود است که البته برخی رقم آن را ساختگی می‌دانند. تحریر این قرآن حدود سده نهم با رقم ساختگی بایسنقر مورخ ۸۲۳ ه‍.ق است. دو صفحه اول، فهرست اسماءالسور به خط رقاع در خانه‌های شطرنجی و زمینه طلاپوشی از قرن سیزدهم است. دو صفحه افتتاح، تمام تذهیب با پیشانی و ذیل به خط رقاع، اسامی سوره‌ها به خط رقاع و قلم زر تحریردار و فواصل آیات ستاره نشان است. نگارنده کتاب راهنمای گنجینه قرآن دلایلی ارائه می‌دهد که صفحه اسم بایسنقر ساختگی است. برخی دیگر نیز بر همین نظرند؛ زیرا تاریخ اتمام آن ـ یعنی ۸۳۷ ه‍.ق ـ مقارن با مرگ بایسنقر است. .

وی به سال ۱۲۹۸ش در اصفهان زاده شد. در سن ۱۲ سالگی به شوق آموختن نقاشی به خدمت و شاگردی حاج مصورالملکی درآمد و مدت ۸ تحت نظر استاد در رشته‌های نقاشی، تذهیب و نگارگری کسب مهارت نمود.

زاسمان قرآن تمام آمد هم از بدو نزول آنکه می‌گوید هم از تذهیب مصحف شد تمام

به گرد آیه توحید گل صحیفه باغ ز سبزه چون خط زنگار شاهدان تذهیب

رنگ او بهر نکهت طیبش کرده تهذیب عشق تذهیبش

اعتقاد تو به زر بیشتر از اعجازست فال مصحف پی تذهیب طلا می بینی

تذهیب داد شاهد خط را چه زینتی آری شفق فزوده بحسن و جمال شام

شروع زندگی هنری وی با نقاشی در خانه‌ها آغاز شد، سپس به هنر کتاب‌آرایی پرداخت و در کنار تذهیب، خوشنویسی را نیز آغاز کرد. در همان زمان او تحصیلات ادبی را ادامه داد به طوری که مدت‌ها واعظ دربار محمد منصور در بغداد بود. وی در زبان عربی ادیبی توانا بود و اشعاری از او باقی است.

کمال از سادگی با نقش و تذهیب که گرید سنگ بر فرهاد مسکین

زهی عزت که بی نعت تو لوح معصیت گردد هرآن نامه که بسم الله بود تذهیب عنوانش

جامی چو نیست معنی رنگین حسود را تذهیب شعر خود به زر و لاجورد کرد

یکی از خوانین یزد قرآن تذهیب‌شده‌ای داشته که ابوالحسن حائری‌زاده آن را گرفته و از طریق ارباب کیخسرو به کتابخانه مجلس هدیه نموده بود. تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ نمایندگان مجلس شورای ملی در آغاز هر دوره مجلس به این قرآن قسم می‌خوردند و همین امر، دستمایه شاعری طنزپرداز شده بود.

دورهٔ زمام‌داری اتو یک شبه رنسانس در معماری و هنر نیز بود. هنرهایی مانند تذهیب از آن زمان رواج یافت.

محمدصادق ناطق اصفهانی در تاریخ تذهیب این گنبد هم قصیده‌ای شامل شصت و دو بیت سروده‌است که تمام مصراع‌های آن یعنی یکصد و بیست چهار مصراع هریک تاریخ ۱۲۱۸ دارد که تاریخ تذهیب گنبد مزبور است و حتی عناوینی که برای این قصیده انتخاب کرده همگی ماده تاریخ همان تاریخ یعنی ۱۲۱۸ می‌باشد. این قصیده که به عنوان قصیده معجزیه نامگذاری شده‌است با بیت زیر شروع می‌گردد:

چون سر هر آبگیر، صفحه سیمین نمود شاخ به تذهیب کرد یک ورق زرناب

نقش مایهٔ داخل طاقچه‌ها ی بالای دوال شامل نقوش تذهیبی می‌باشد. که معمولاً از سه چیز تشکیل شده‌است در قسمت وسط یک نقش بزرگ‌تر و در بالا و پایین آن نقش شاپرک.

احمد رائض (زاده ۱۲۹۸ در اصفهان - درگذشته ۱۳۷۲) نقاش، مینیاتوریست و تذهیب‌کار برجسته معاصر اصفهانی است.

هاروتیون "آریل" استپانی آجمیان (ارمنی: Հարություն "Արիել" Ստեփանի Աճեմյան؛ ۱۹۰۴ – ۱۹۶۳) یک پرتره‌نگار، تذهیب‌کار و نقاش اهل ارمنستان بود.

جامی سواد شعر تو کامد زبور عشق مستغنی از تکلف تذهیب و جدول است