دهخدا

نه ره ماند نادیده نه رهگرای نه دِه ماند پوشیده، نه دهخدای

امیدا، لغت‌نامه دهخدا[پیوند مرده]

دبیر وی آورد زی من پیام گزین دهخدا لولوی نیکنام

تا بود عرصه بهشت خدای خیمه بر دشت دهخدای مزن

کلیت تاریخ عمومی (جلد۱)؛ دکتر حسینعلی ممتحن،انتشارات دهخدا، ۱۳۴۹.

نکویی کن امسال چون ده تو راست که سال دگر دیگری دهخداست

وی یکی از حروف (مجلدات) لغت‌نامه دهخدا را نیز تدوین کرده‌است. وی نوه همای شیرازی است.

گوئی بباغ حور فرود آمد از بهشت یا دهخدای شه بگذشته است پیش باغ

منشأ ایجاد مثل، تودهٔ مردم است. علی اکبر دهخدا دربارهٔ مثل می‌گوید: «پدران ما، مثل را یکی از اقسام بیست و چهارگانه ادب شمرده‌اند و همانند دیگر قسمت‌ها به آن اهمیت داده‌اند. پدران ما کمتر فکری است که نکرده و کمتر اندیشه‌ای است که در عبارتی کوتاه و رسا در دسترس همه نگذاشته باشند، گویا از قدیم ایرانیان به حکمت و مثل مشهور بوده‌اند.»

من که مشکل‌گشای صد گرهم دهخدا‌ی ده و برون دهم

ده رانده و دهخدای نامیم چون ماه به نیمهٔ تمامیم

ابن درستویه از مردم فسا و شاگرد ابن قتیبه و ابوالعباس مبرد بود. او در بغداد به تدریس اشتغال داشته و کتبی در ادب و نحو تألیف کرده‌است. این درستویه در سال ۲۵۸ هجری قمری به دنیا آمد و از علما و فضلای نام‌آور به‌شمار می‌رفت و صاحب تألیفات بسیاری در نحو و لغت به زبان عربی بود. پدرش را نیز از محدثین درجه اول دانسته‌اند. او بیشتر عمر خود را در بغداد گذرانده و در سال ۳۴۷ هجری قمری در همین شهر درگذشت. علامه دهخدا در لغت‌نامه دهخدا به نقل از ابن الندیم نزدیک به چهل کتاب را به ابن درستویه نسبت می‌دهد.

در لغتنامهٔ دهخدا به نقل از منابع قدیمی می‌نویسد:

ده جهان اگر ایدوست دهخدای نداشت که مینمود تحمل به رنج دهقانی

در دوره معاصر جوامع فارسی‌زبان با توجه به آشنایی با امور لغت‌نامه‌نویسی و ادبی غرب و شیوه‌های نوین فرهنگ‌نویسی با الهام از سبک گذشته فرهنگ‌های جدید در زبان فارسی پدید آمدند. این فرهنگ‌های جدید که مملو از واژگان فنی و علمی اروپایی به ویژه از زبان‌های فرانسه، روسی و انگلیسی هستند عمدتاً بر اساس نیازهای زبانی در کشور ایران نوشته‌شده‌اند. از مهم‌ترین این فرهنگ‌ها می‌توان به لغت‌نامه دهخدا، لغت‌نامه معین، فرهنگ عمید و فرهنگ آریان‌پور اشاره کرد.

بگفتند با دهخدای آنچه گفت فرستاد پیغامش اندر نهفت

چو پیدا خواست شد از چرخ چارم درفش دهخدای هفت انجم

در لغت‌نامه دهخدا آمده‌است که که به صمغ حسن‌لبه، کمکام، کمکامه، انگم و کنگام و اصطرک هم می‌گویند و درختش کلنگو نام دارد.

دهخدا در فرهنگ لغت خود به تعاریف علمای عرب نیز اشاره کرده است و می‌نویسد: «نزد علمای عرب کلامی را شعر گویند که گویندهٔ آن پیش از ادای سخن قصد کرده باشد که کلام خویش را موزون و مقفی ادا کند و چنین گوینده‌ای را شاعر نامند ولی کسی که قصد کند سخنی ادا کند و بدون اراده سخن او موزون و مقفی ادا شود او را شاعر نتوان گفت».