خوارزم

گویی کز آسمان به زمین آمده است ماه تا روز بزم خدمت خوارزمشه کند

فردا بود که بینی اندر دیار خوارزم فوجی اسیر شادان جوقی امیر دربند

آسمان تا نامهٔ خوارزمشاهی بر تو خواند خوانده شد بر عمر خصمت نامهٔ عزل و فنا

چون امیر محمود، رضی اللّه عنه، برین حال واقف شد، خواجه احمد حسن را گفت: هیچ عذر نماند و خوارزم بدست آمد، ناچار ما را این خون بباید خواست تا کشنده داماد را بکشیم بخون‌، و ملک‌ میراث بگیریم‌ . وزیر گفت: همچنین است که خداوند میگوید. اگر درین معنی تقصیر رود، ایزد، عزّ ذکره، نپسندد از خداوند و ویرا بقیامت ازین بپرسد، که الحمد للّه همه چیزی هست هم لشکر تمام و هم عدّت‌ .

انتساب دسته‌ای از فرمانروایان قدیم خوارزم (افریغیان کاث) به فریغون و نامیده شدن آنان به «آل فریغون کاث» این گمان را برای برخی مورخان قدیم و پژوهشگران معاصر پدیدآورده که فریغونیان گوزگان همان فرمانروایان آل مأمونند که پس از خوارزمشاهیان قدیم (آل عراق) حکومت خوارزم را در دست گرفته‌اند.

علاءالدین اتسز قزل‌ارسلان بن محمد دومین پادشاه خوارزم پس از پدرش قطب‌الدین محمد بود. وی از سال ۱۱۲۷ تا ۱۱۵۶ میلادی پادشاهی نمود.

ابوعبدالله خوارزمی در نیمهٔ دوم قرن چهارم ه‍.ق در کتاب مفاتیح‌العلوم از خوزستان و زبانِ خوزی نام برده‌است.[۷]

خوبی ترا و عشق مرا و سریر ملک خوارزمشاه اتسز خوارزمشاه راست

آلِ مأمون واپسین خاندان ایرانی‌نژاد خوارزم بودند. خوارزمشاهان آینده همگی ترک‌نژاد بودند.

تخت خوارزمشاه عالی باد عالم از دشمنانش خالی باد

بخارا وخوارزم وآموی و زم بسی یاد دارمی با درد و غم

در ۷۳–۷۷۲ میلادی خلیفه منصور وی را مأمور کرد تا رساله نجومی سدهانت را از سانسکریت به عربی ترجمه کند. بعدها خوارزمی اقدام به تصحیح این ترجمه نمود و تلاشهای خوارزمی و الکندی و تنی چند از ریاضیدانان مسلمان باعث انتقال سیستم اعداد هندی و تصحیح و تبدیل آن اعداد به اعداد امروزی شد که در شرق و غرب عالم استفاده می‌شوند.

رنگ خوارزم شود موج زنان دریایی سیل اشک من اگر روی به جیحون آرد

گشتم آخر زاهتمام چون تو خوارزمی لسان بنده نجم الدین کبری یزدهم ارگنج من

عحب تر از همه خوارزمشاه بود که تا بمهر خسرو ما بسته بود جان و روان

زمانی که اترار مورد هجوم مغول قرار گرفت لشکری از ارتش مغول تشکیل شده از هزار سوار تحت فرماندهی با فرمان‌هایی برای از بین بردن هرگونه تهدید از طرف جنوب و عزیمت به طرف ماوراءالنهر، به طرف جنوب رهسپار شد. به لشکر جوجی نیز دستور داده شد که به دنبال لشکر جبر رود و پس از آن جدا شود و به طرف پادگان‌های خوارزمشاه در فجند یورش برد.