خوارج

شرع احمد را رواج از تیغ داد پیش تیغ او خوارج سر نهاد

دو عامل می‌توان نام برد که در انقراض امویان و برآمدن عباسیان نقش ایفا کردند: نخست شورش‌های خوارج بود که مناطق وسیعی از جمله عراق، حجاز، ارمنستان و آذربایجان را دربر گرفت و این موضوع دغدغه زیادی برای امویان ایجاد کرده بود و بعد از شکست امویان برخی از این خوارج به تبلیغات عباسی پیوسته و کمک کردند.

ابراهیم بن جعفر همدانی (؟ -۸۸۵م) نظامی خوارجی و انقلابی در سدهٔ سوم هجری بود. از امیران صاحب الزنج در قیامش بود و در نبرهای بسیاری شرکت داشت تا اینکه در سال ۲۷۰ق اسیر شد. موفق بالله او را زندانی نمود و سپس او را کشت.

ای خوارج اگر درونت شکیست کفر و دین نزد تو ز جهل یکیست

مرا گنج معانی در ضمیر است ز اسرارم خوارج در زحیر است

در دورهٔ خلافت عباسی هرچند در تحرکات استقلال‌طلبانهٔ بربرها وقفه به وجود آمد، اما پس از مدتی دوباره از سر گرفته شد تا جایی که دستگاه خلافت عباسی چیرگی خود را بر آفریقای شمالی از دست داد. قیام‌های شیعیان (به رهبری ادریسیان) و نیز خوارج از مهم‌ترین خیزش‌ها علیه حاکمیت عباسیان بودند.

اختلاف است در میان علما در حکم این آیت، قومی گفتند از خوارج و معتزله که: این در حق مؤمن آمده است، که چون مؤمنی را بکشد کافر شود، و جاوید در آتش بماند، و این مذهب خوارج است که ایشان بوعید ابد گویند، و بنده را بگناه کافر دانند. امّا معتزله میگویند که: مؤمن بقتل مؤمن کافر نشود، لکن جاوید در دوزخ بماند. اینان بخلود عذاب میگویند، امّا بتکفیر نمیگویند.

ای ملک این ملک را تو دانی معنیش ملک بگیر و سر خوارج بفتال

از جمله تغییراتی که علی در زمان خلافتش انجام داد این بود که جنگجویان مسلمان را از غارت و اخذ غنیمت و تقسیم آن میان خود پس از فتوحات منع کرد. به جای آن مالیات اخذشده از شهرها را به‌عنوان حقوق و نه غنیمت جنگی و به میزان ثابتی میان جنگجویان توزیع می‌کرد. گزارش شده است که این اولین مورد اختلافی بود که میان علی و گروهی که بعداً خوارج را تشکیل دادند، پیش‌آمد.

بقصد قتل خوارج برون خرام ز غیب ز خون روانه کن از حلق گردنان مرجان

هر آنکس را که حیدر میر دین شد خوارج بیشکی با او بکین شد

گر نخواند خود خوارج مظهرت کم نگردد قیمت این جوهرت

به دلیل آمادگی آنها برای اعلام مرتد بودن هر مخالف، خوارج افراطی تمایل به تقسیم به گروه‌های کوچک‌تری داشتند. یکی از معدود نکاتی که گروه‌های مختلف منشعب خوارج در آن مشترک بودند، دیدگاه آنها در مورد خلافت بود که در دو نکته با دیگر نظریه‌های مسلمانان تفاوت داشت.

یا. «فاسق» مؤمن است. (بر خلاف نظر خوارج که مدعی کفر فاسق بودند و بر خلاف نظر معتزله که به منزلة بین المنزلتین قائل بودند)

یا نه دین ناصبی بربوده‌ای یا نه تو همچون خوارج بوده‌ای

به گفته برخی مفسران معاصر مسلمان، افراط گرایی در درون اسلام به قرن ۷ به خوارج برمی گردد.

اسماعیل عمّار به فعالیت سیاسی نیز روی آورد. والی عراق، «یوسف بن عمر» (۱۲۰–۱۲۶ق) به او اتهام زد که از خوارج است. سپس اسماعیل اسدی به گردآوری پیروان مخالفان متهم شد و به زندان افتاد. هنگامی که «حَکَم بن صلت» حکومت یافت، او را آزاد نمود.

روی عن علی بن ربیعة قال: نادی رجل من الخوارج علیّا (ع) و هو فی صلاة الفجر فقال: و لقد اوحی الیک و الی الذین من قبلک: لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ فاجابه علیّ و هو فی الصلاة: فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ‌ الیقین اخذ من الیقین و هو الماء الصّافی.