تصانیف

در تصانیف حکما آورده‌اند که کژدم را ولادت معهود نیست چنان که دیگر حیوانات را بل احشای مادر را بخورند و شکمش را بدرند و راه صحرا گیرند و آن پوست‌ها که در خانه کژدم بینند اثر آن است. باری این نکته پیش بزرگی همی‌گفتم، گفت دل من بر صدق این سخن گواهی می‌دهد و جز چنین نتوان بودن در حالت خردی با مادر و پدر چنین معاملت کرده‌اند، لاجرم در بزرگی چنین مقبلند و محبوب!

ابوالعباس سیاری در عرفان قرن چهارم هجری اهمیت زیادی دارد. وی تصانیف بسیاری داشته که امروزه اثری از آنها در دست نیست. سیاری علاوه بر تصوف در فقه و حدیث نیز متبح بوده‌است. وی به سبب این ویژگیها اعتبار زیادی پیدا کرد و امام گروهی از صوفیان به نام سیّاریان شد. این طریقه که هجویری و عطار از آن یاد کرده‌اند، در قرن پنجم هجری، حداقل تا روزگار حیات هجویری در مرو و نساء رواج داشته‌است.

نکتهٔ مهمی که در اکثر تصانیف پرویز مشکاتیان دیده می‌شود، انتخاب شعر مناسب با دستگاه مورد نظر است. وی همچنین به مرکب نوازی (مدولاسیون)، که یک اصل مهم و فنی در موسیقی است، بسیار بها می‌داد. چهارمضراب‌های ساخته مشکاتیان سرشار از ملودیهای متنوع است. سرعت در نوازندگی و در عین حال دقت بالا به طوری‌که همهٔ نت‌ها، شفاف و واضح اجرا شوند نیز از خصوصیات نوازندگی او بود.

نقلست که یک بار جمله تصانیف خود را در آب انداخت خضر علیه السلام آن جمله را بگرفت و بازآورد و گفت: خود را بدین مشغول می‌دار سخن اوست که گفت: هرگز یک جزو تصنیف نکرده‌ام تا گویند این تصنیف اوست ولیکن چون وقت بر من تنگ شدی مرا بدان تسلی بودی.

مادر او هاجر آغا خانم (بانو هاجر)، نیز از پیشینهٔ مذهبی برخوردار بود. او دختر بزرگ میرزا احمد مجتهد خوانساری و از نوادگان ملا حیدر بن محمد خوانساری (نویسنده زبدة التصانیف) بود.

آثار او در صفحات گرامافون ۷۸ دور (صفحات سنگی)، آثار رادیویی، آوازها و تصانیف همراه با ساز و ارکستر و تعداد بی‌شماری ضبط‌های خصوصی و خانگی بجا مانده‌است.

اصغر بهاری نقش مهمی را در روایت تصانیف و نغمه‌های فراموش شده و مهجور موسیقی ایرانی دارد. چنانچه بسیاری از تصانیف و نغمه‌هایی که اکنون موجود است، مدیون حافظه اوست.

وی را کلام عالی است اندر دقایق رؤیت آفات نفس و رعونات طبع، و تصانیف مشهور اندر علم معاملات.

مرضیه در طول دورهٔ هنری خود ۵ بار تصانیف دوصدایی خواند که ۳ بار از آن با غلامحسین بنان، یک‌بار با علی بهاری و یک‌بار هم با نوهٔ دختری خود، جانان خرم بوده. چنگ رودکی که به جوی مولیان معروف شد با همکاری بنان، آهنگسازی روح‌الله خالقی و شعری از رودکی خلق شد. همین تصنیف در کنسرت سالن المپیا پاریس در سن ۸۳ سالگی که در واقع آخرین حضور او در صحنه بود با همراهی ارکستر اپرای پاریس و نیز جانان خرم نوهٔ مرضیه که بخش‌های مربوط به بنان را می‌خواند بازسازی و با تنظیم مجدد توسط محمد شمس بازخوانی شد.

خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، ایرنا، در نقد این اثر می‌نویسد: «در آب، نان، آواز ، پایمال کردن شعر در میان اصوات هارمونیزه شده در غالب تصانیف و آوازهای این اثر به خوبی مشهود است. در این اثر، آواز به عنوان یک ساز در نظر گرفته شده و خواننده به عنوان ابزار مطرح کردن ایده!»

در سال ۱۳۹۰ او آلبوم «شوق نامه» و «ای جان جان بی‌من مرو» را عرضه کرد. او در آلبوم «شوق‌نامه» که حاصل ۴ سال تلاش گروهی بازیابی تصانیف عبدالقادر مراغه‌ای به سرپرستی محمدرضا درویشی بود به عنوان خواننده حضور داشت. در این دهه با همکاری برادران پورناظری آلبوم‌هایی چون «ایران من»، «نه فرشته ام نه شیطان»، «آرایش غلیظ» و «رگ خواب» منتشر شدند. آلبوم «نه فرشته‌ام نه شیطان» با آهنگ سازی تهمورس پورناظری و آلبوم «ایران من» با آهنگ سازی سهراب پورناظری از پرفروش آثار او هستند.

نام وی احمدبن محمد سهل بن عطا الادمی البغدادی از علما‌ء مشایخ است و از ظریفان صوفیان، وی‌را سخن است نیکو و زبان فصیح در فهم قرآن و کتب دارد بسیار فهم قرآن بر زبان صوفیان‌، تفسیر قرآن از اول تا آخر بر زبان اشارت، صاحب تصانیف است. صحبت کرده بود با ابراهیم مارستانی و شاگرد او بود و از یاران جنید٭ است.

وی را تصانیف بسیار است و نُکَت و اشارت بدیع و نخست کس از مشایخ این طایفه، از پس خلفای راشدین، که بر منبر شد وی بود. و من کلام وی را سخت دوست دارم که اندر طبع رقیق است و اندر سمع لذیذ و اندر اصل دقیق و اندر عبارت مفید.

از آثار مشکاتیان، کتاب‌های فراوانی منتشر شده‌است. از این کتاب‌ها می‌توان به اثرهای بیست قطعه برای سنتور، گل آئین، گل آوا، سُل آیین، مجموعه تصانیف، بیداد، لاله بهار، و مجموعه کتاب‌های شعر بی‌واژه اشاره نمود.

گرچه هر آن کس زانجا که وی است در تصانیف بسی آیات است

چو سحبان ‌العرب ‌شنود دمان ‌سوزد تصانیفش چو حسان‌العجم بیند روان شوید دواوینش

خفیفیان تولا به ابی عبداللّه محمدبن خفیف کنند. و وی از کبرای سادات این طایفه بوده است و از عزیزان وقت رضی اللّه عنه و عن جمیع أَسلافهم و عالم به علوم ظاهری و باطنی و وی را تصانیف معروف است اندر فنون علم این طریقت و مناقبش اشهر آن است که کلیت آن احصا توان کرد فی الجمله، مردی عزیز روزگار و عزیز نفس بود و مُعرض از شهوات نفسانی.

آن زین زمان، آن رکن امان، آن امام شریعت و طریقت، آن ذوالجهادین، به حقیقت. آن امیر قلم و بلارک عبدالله مبارک - رحمة الله علیه. او را شهنشاه علما گفته اند. در علم و شجاعت خود نظیر نداشت، و از محتشمان اصحاب طریقت بود، و از محترمان ارباب شریعت. و در فنون علوم احوالی پسندیده داشت، و مشایخ بزرگ را دیده بود، و با همه صحبت داشته و مقبول همه بود، و او را تصانیف مشهور است، و کرامات مذکور. روزی می‌آمد سفیان ثوری گفت: تعال یا رجل المشرق.

آن‌چه بودند از شام و عراق: شیخ زکی بن علاء: از بزرگان مشایخ بود و سادات زمانه. وی را یافتم چون شعله‌ای از شعله‌های محبت با آیات و براهین ظاهر و شیخ بزرگوار ابوجعفر محمدبن المصباح الصّیدلانی: از رؤسای متصوّفه بود و زفانی نیکو داشت اندر تحقیق و میلی عظیم داشت به حسین بن منصور، و بعضی از تصانیف وی برخواندم. و ابوالقاسم سَدُسی: پیری با مجاهدت و نیکو حال بود، و راعی و معتقد درویشان به اعتقادی نیکو.

ابن خفیف از جمله عارفانی بود که در تألیف و تصنیف آثار علمی و عرفانی پرکار بود. عطار می‌نویسد در هر چهل روز تصنیفی می‌ساخت در غوامض و دقایق و در علم ظاهر نیز تصانیف بسیار داشت. حدود سی اثر از ابن خفیف برشمرده‌اند که در علوم مختلف و از جمله دربارهٔ مباحث و مبانی عرفانی نوشته شده‌است.