ترمذ

سنن ترمذی یا جامع ترمذی مشهورترین کتب ترمذی است و در میان کتب حدیثی جایگاهی بسزا دارد و شامل کتب حدیثی است. این کتاب به فارسی ترجمه شده‌است.

او در سال ۱۱۰۲ تهاجم قراخانیان را دفع کرد و جبرئیل ارسلان خان را در نزدیکی ترمذ کشت. در سال ۱۱۰۷ به قلمرو حکومت غوریان حمله کرد و عزالدین حسین را اسیر کرد، اما بعداً در ازای خراج او را آزاد کرد.

حکیم ترمذی کرد این حکایت ز حال آدم و حوا روایت

ز سومان وز ترمذ و ویسه گرد سپاهی برآمد زهرسوی گرد

ابوبکر ورّاق ترمذی گوید -رحمة اللّه علیه-: «مَنِ اکْتَفی بِالکَلامِ مِنَ العلمِ دونَ الزُّهدِ تَزَنْدَقَ و مَنِ اکْتَفی بالفِقْهِ دونَ الوَرَعِ تَفَسَّقَ.»

نفس صفتی است که سکونت آن جز به باطل نباشد و هرگز ورا سپری نکند. محمدبن علی الترمذی گوید، رحمة اللّه علیه: «تریدُ أن تَعْرِفَ الحقَّ مَعَ بَقاءِ نَفْسِکَ فیکَ و نَفْسُکَ لاتَعْرِفُ نَفْسَها، فَکَیفَ تَعرِفُ غَیرَها؟»

شیخ الاسلام گفت: که پدر من گفت، کی بوالمظفر ترمذی گفت:هر کی بجای تو نیکوئی کرد ترا بستهٔ خود کرد. و هر که با تو جفأ کرد، ترا رستهٔ خود کرد، رسته به از بسته.

و ازین طایفه بود ابوبکر محمدبن عمرالورّاق الترمذی ببلخ مقیم بود و صحبت احمد خضرویه و پیران دیگر کرده بود و ویرا اندر ریاضت تصنیفهاست.

یکی از کتب سیره است که ترمذی در آن به شرح و وصف محاسن و اخلاق و آداب محمد پرداخته و آن را در ۵۵ باب تقسیم کرده‌است. حاوی ۳۹۷ حدیث است. چندین‌بار توسط چندین مترجم مختلف نشر شده‌است.

و از ایشان بود ابوعبداللّه محمّدبن علیّ الترمذی و از بزرگان و پیران بود و ویرا تصنیفها است اندر علم این قوم، صحبت ابوتراب نخشبی و احمد خضرویه کرده بود و ازان ابن جّلا و پیران دیگر.

پدربزرگ ترمذی اصالتاً اهل مرو بود، اما به ترمذ نقل مکان کرد.

ندیدی که چون حارثه صاحب سُکْر بود گفت: «زر و کلوخ و سنگ و نقره به نزدیک من همه یکسان‌اند»، و ابوبکر صدیق رضی اللّه عنه صاحب صَحْو بود، آفت قبض دنیا بدید و ثواب ترک آن معلوم کرد، دست از آن بداشت؛ تا پیغمبر صلی اللّه علیه و سلم گفت: «عیال را چه ماندی؟» گفت: «خدای و رسول وی.» و ابوبکر وراق ترمذی روایت کند که: روزی محمدبن علی رضی اللّه عنهما مرا گفت: «یا بابکر امروز من تو را به جایی خواهم برد.» گفتم: «فرمان شیخ راست.» با وی برفتم. دیری برنیامد که بیابانی دیدم صعب بزرگ،و تختی زرین اندر میان آن بیابان در زیر درختی سبز بر کنار چشمهٔ آب نهاده ویکی بر آن تخت نشسته و لباسی خوب پوشیده چون محمدبن علی رضی اللّه عنهم به نزدیک وی رفت، سلام گفت. او برخاست، وی را بر تخت نشاند. چون زمانی برآمد از هر سوی گروهی می‌آمدند تا چهل کس آن‌جا جمع شدند. وی اشارتی کرد به آسمان، چیزی خوردنی پدیدار آمد، بخوردیم و محمدبن علی سؤالی کرد و آن مرد در آن باب سخن بسیار گفت؛ چنان‌که من یک کلمه از آن فهم نکردم. چون زمانی بود، دستوری خواست و بازگشت. و مرا گفت: «یا بابکر، برو که سعید ابد گشتی.» چون زمانی بود به ترمذ بازآمدیم من وی را گفتم: «ایها الشیخ، آن چه جای بود؟ و آن مرد که بود؟» گفت: «آن تیه بنی اسرائیل و آن مرد قطب المدار علیه.» گفتم: «ایها الشیخ، اندر این ساعت ازترمذ چگونه به تیه رسیدیم؟» گفت: «یا ابابکر، تو را کار با رسیدن است نه با پرسیدن و با چگونگی.» و این علامت صحت صَحْو باشد نه از آنِ سُکْر.

ابو عیسی محمد بن عیسی السلامی حَریر البوغی ترمذی معروف به امام ترمذی فقیه و محدث ایرانی اهل ترمذ در خراسان (ازبکستان کنونی) بود. کتاب الجامع الصحیح (معروف به جامع ترمذی)، یکی از شش مجموعهٔ بزرگ حدیث، اثر اوست. او همچنین الشمائل المحمدية (معروف به شمایل ترمذی)، مجموعه‌ای از احادیث مربوط به شخص و شخصیت محمد را نوشته‌است. ترمذی همچنین در دستور زبان عربی تسلط داشت.

او برای فراگیری حدیث به شهرهای خراسان، شام، مصر و حجاز مسافرت کرد و در نهایت تا پایان عمر در بصره رحل اقامت افکند. او فقه و حدیث را نزد احمد بن حنبل و صفوان بن صالح، قتیبه بن سعید و اسحاق بن راهویه فرا گرفت. گفته‌اند که ترمذی، نسایی، صاحبان سنن و ابوعوانه اسفرائینی از او حدیث سماع کرده‌اند و او را امام محدثان در عصر خود دانسته‌اند.

شیخ الاسلام گفت: کی پدر گفت، که بوالمظفر ترمذی٭ گفت که عبدالرحمن خراسانی گفت: که کسی از شبلی پرسید؟ کی از دویست درم چند زکوة باید داد؟ گفت: آن تو بگویم، یا آن خویش؟ گفت: آن تو و آن من چند است؟ گفت: ترا دویست درم پنج درم بباید داد، و ما را یعنی در مذهب ما، از دویست درم دویست درم و پنج درم بباید داد.

قسمت عمده روایات در مورد دجال را «احمد حنبل» در کتاب «مسند» و «ترمذی» در «صحیح» خود و «ابن ماجه» در «سنن» و «مسلم» در «صحیح» و «ابن اثیر» در «نهایه» از عبدالله بن عمر و ابوسعید حذری و جابر ابن عبدالله انصاری نقل کرده‌اند.

چه شگنان وز ترمذ ویسه گرد بخارا و شهری که هستش بگرد

بیشتر منابع، اصلیت او را از چاریکار پروان می‌دانند. در برخی منابع هم ترمذ یا نسا به عنوان محل سرزمین اجدادش نام برده شده‌است. وی در سال ۸۰ (قمری) در شهر خواجه سیاران استان پروان متولد شد. ابوحنیفه علاوه بر فقیه بودن در زمان خود بازرگان موفقی نیز بود.

از میان دانشمندان برجسته مسلمان می‌توان به بخاری اشاره کرد که یک ازبک بوده و از نظر مسلمانان سنی مذهب، توانسته معتبرترین مجموعه حدیثی را به نگارش درآورد. ترمذی و ابومنصور ماتریدی نیز دیگر دانشمندان مسلمان این منطقه به حساب می‌آیند.

ابوالعباس احمد بن محمد دینوری زاده دینور کرمانشاه عارف و عالم قرن چهارم هجری می‌باشد. دینوری مدتی درنیشابور به وعظ و ارشاد مردم پرداخت، در وعظ شهرت داشت. بعد از مدتی عازم ترمذ و سپس سمرقند شد و سال ۳۴۰ در سمرقند درگذشت.