کلاه

کُلاه (hat)
پوششی برای سر به شکل ها و از مواد گوناگون. از کلاه، به منظورهای مختلف، عمدتاً برای محافظت سر دربرابر عوامل آسیب رسان طبیعی، سرما، برف و باران، گرما، تابش شدید آفتاب، گرد و غبار و عوامل غیر طبیعی، ضربه و امثال آن استفاده می شود، اما در بسیاری از موارد جنبه های اجتماعی، ازقبیل خوش پوشی، نمایش هویت، مقام و موقعیت اجتماعی و نوع شغل و حرفه نیز دارد. براساس آثار به جامانده از حفاری های باستان شناختی مربوط به هزاره های ۳ تا ۶پ م تصاویری از کلاه های مدور و ساده و بلندی دیده شده که نشان از دیرینگی سابقۀ کلاه دارند. تیارا یا تیاره و باشلق و کلاهی گرد و ساده و بلند از کلاه های دورۀ هخامنشیان و کلاه نمدی گردی با زائده هایی روی گوش ها و گردن، معروف به کلاه پارسی، و نیز کلاهی بلند با همین زائده ها از کلاه های رایج در دورۀ اشکانیان بود. کلاه زنان اشکانی بلند و مخروطی و کلاه زنان ساسانی مستطیل شکل بود. از کلاه های رایج در دورۀ ساسانیان کلاه بلند و گردی با حفاظ گردن یا بدون آن، کلاهی نرم (فریجی) با نوکی خمیده به جلو که گاه نوک آن به سر یک پرنده یا حیوان منتهی می شد، کلاهی مربع شکل و کوتاه و ساده و کلاهی پهن با نواری منجوق دار بود. این کلاه اخیر، با پیشانی بندی فلزی مزین به جواهر و یک جفت بال، در دورۀ امویان نیز رایج بود. بُرنس و قلنسوه از کلاه های دورۀ عباسیان بود. کلاه هایی نوک دار شبیه به میوۀ کاج از کلاه های زنان در دوره های طاهریان، صفاریان و سامانیان بود. در دورۀ سامانیان کلاه ها استوانه ای شکل، مثلثی با نوکی مسطح، ذوزنقه ای شکل و نیم دایره بودند که برخی از آن ها زوایدی در پشت گردن و کنار گوش ها داشتند. کلاه قضات در دورۀ آل بویه خمره ای شکل و معروف به دنیّه بود. شاهان غزنوی کلاهی قبه مانند با پرمانندهایی بر بالای آن داشتند. کلاهی دو پَر و چهار پَر و نیز کلاهی مخروطی نوک تیز در این دوره رواج داشت. کلاه دو شاخ، که در حکم اجازه ای مخصوص بود و به اشخاص بالارتبه اعطا می شد، و کلاه زنگله، با زنگوله و دُم روباه آویزان بر آن برای تنبیه و مجازات خاطیان، از کلاه های این دوره بود. سلاطین غوری و سلجوقی نیز همان کلاه مخروطی غزنویان را بر سر می نهادند. کلاه دیگر دورۀ سلجوقی، که اهمیت زیادی داشت، مستطیل شکل، کوتاه، با نواری متصل به نیمۀ جلوی آن بود که از کنار گوش ها آویزان می افتاد. شاهان خوارزمشاهی نیز از کلاه های دراز غزنویان و نیز کلاه های سادۀ ذوزنقه ای شکل استفاده می کردند. کارگران و باغبانان، در اواخر قرن ۶، کلاه های بنددار مخروطی با لبه های برگشته و برخی کلاه ها بلند نوک تیز با لبه های پهن برای محافظت صورت از تابش آفتاب بر سر می گذاشتند. پوشش سر در دورۀ ایلخانان و تیموریان، به لحاظ ارتباط با دربار چین متحول شد. کلاه مغول ها اشکال زیادی داشت و اغلب با پر آراسته می شدند. در عصر تیموریان باز پوشش سر تغییراتی یافت و در تصاویر به جامانده از آن دوره، به صورت یک کپی با تاجی بلند و مقطع و لبۀ تَرک دار دیده می شود که تاج های کوتاه و پهن تر آن را آراسته اند. ازجمله پوشش سر زنان تیموری، کلاهی است خاص این دوره که پَری بلند در بالای آن تعبیه بود. در دورۀ صفوی پوشش سبک های اروپایی جانشین پوشش سنتی شد: کلاه هایی با لبه های پهن که به خوبی پشت سر را می پوشاند. از کلاه های دیگر این دوره کلاه دوازده ترک یا تاج قزلباش، ویژۀ صفویان و اهل فتوت بود که ارادت آنان را به حضرت علی (ع) و دوازده امام نشان می داد. این کلاه در میان مولویان نیز رایج بود. سکّه یا کلاه مولوی کلاه دیگر مولویان بود. در دورۀ افشاریه نیز تغییرات دیگری در سبک کلاه رخ داد. نادرشاه، که سنی مذهب بود، به نشانۀ چهار خلیفۀ اول اسلام، کلاه چهار تَرک جدیدی به نام کلاه نادری، به بلندی ده تا دوازده اینچ، طرح کرد. سپس کریم خان زند کلاه نادری را با کلاه بلند استوانه ای شکل جایگزین کرد. در دورۀ قاجار نخست کلاه های دورۀ زندیه رواج داشت که در مدتی کوتاه و کلاه پوستی مخروطی، معروف به کلاه قجری، تبدیل شد. در دورۀ فتحعلی شاه، کلاه پشمی آستراخانی رواج یافت؛ این کلاه استوانه ای، سیاه، بلند، بی لبه و در بالا گوشه دار بود. کلاه حاجی طرخانی کلاهی دیگر از این دوره بود که نشان آهنین شیر و خورشید داشت و گاه منگوله ای بر آن آویخته می شد. کلاه پاپاخی نیز کلاه قزاقان و برخی قبایل ترک در این دوره بود. پس از انقلاب مشروطه و رواج سفر به اروپا و تأثیرپذیری از پوشش اروپایی، مردان کلاه های بی لبۀ تخم مرغ شکل (کلاه تخم مرغی) و زنان نیز کلاه بر سر می گذاشتند. در ۴ مهر ۱۳۰۷ش، بنابه تصویب مجلس، کلاه های لبه دار استوانه ای، معروف به کلاه پهلوی رایج شد و فقط روحانیون، شامل استادان مدارس، طلاب دینی و زعمای سایر مذاهبِ رسمی، کلاه های سنتی می گذاشتند. پس از سفر رضاشاه به ترکیه (خرداد تا تیر ۱۳۱۳ش) و تأثیرپذیری از برنامه های کمال آتاتورک کلاه های لبه دار به سبک اروپایی جای کلاه پهلوی را گرفت. این کلاه کماکان تا سال های آخر سلطنت رضاشاه پوشیده می شد و زنان نیز تا همین هنگام با لبه های حصیری لبه پهن در اجتماع ظاهر می شدند. در جای جای ایران و اطراف نیز کلاه هایی خاص همان منطقه پوشیده می شد.