شطرنج

معنی کلمه شطرنج در لغت نامه دهخدا

شطرنج. [ ش ِ / ش َ رَ ]( معرب ، اِ ) مأخوذ از شترنگ فارسی که بازی معروف است. گویند در زمان انوشیروان این بازی را از هند به ایران آوردند و بزرگمهر درمقابل آن بازی نرد را اختراع نموده به هند فرستاد. ( ناظم الاطباء ). بازیی است معروف و به فارسی آوند خوانند و سین لغتی است در آن و آن مأخوذ است از شطارة یا از تسطیر. ( منتهی الارب ). به کسر شین نوعی بازی است و نباید بفتح شین آورد و به سین هم آمده است. ( از اقرب الموارد ). در قاموس و مؤید الفضلاء و مدار و منتخب اللغات به کسر شین آمده و صاحب بهار عجم و دیگر اهل لغت نیز به کسر شین نوشته اند و به فتح ضعیف گفته اند چرا که معرب است و وزن فعل بالفتح در کلام عرب نیامده و صاحب بهار عجم نوشته که این معرب سترنگ است که لفظ فارسی است به معنی بیخی که بصورت آدمی باشد و لهذا آن را مردم گیا نیز گویند چون اکثر مهره های این بازی به نام انسان است بمجاز این بازی را نیز سترنگ گفته اند و نیز صاحب بهار عجم نوشته که بعضی محققین چنین گفته اند که معرب چترنگ است که لفظ هندی است مرکب از چتر که به معنی عدد چهار است و انگ که به معنی عضو است و به مجاز به معنی رکن استعمال یافته لهذا چترانگ فوجی را گویند که چهار رکن داشته باشد و این بازی نیز چهار رکن دارد سوای شاه و فرزین که فیل و اسب و رخ و پیاده است. و بعضی معرب شدرنج که مرادف رفت رنج باشد و بعضی معرب صدرنگ گفته اند و رنگ به معنی حیله. نام واضع شطرنج حکیم لجلاج است. و بعضی محققین نوشته اند که واضع صهصه بن واهربن فیلسوف است و صاحب رشیدی در جایی نوشته که شطرنج به معنی اقسام غله که بهم آمیزند پس از این مستفاد می شود که شطرنج معرب آن باشد و به مناسبت آمیزش اقسام مهره ها بازی معروف را نیز شطرنج می گفته اند و خان آرزو در سراج اللغات نوشته که اگرچه لفظ شطرنج را با کسر نوشته لیکن به فتح هم صحیح است. و با لفظ باختن و چیدن و گستردن و ساختن مستعمل. ( از آنندراج ) ( از غیاث اللغات ). فارسی معرب و برخی شین آن را مکسور گردانند تا با وزن جِردَحل موافق شود زیرا در زبان عرب اصل فَعلَل وجود ندارد. ( ازالمعرب جوالیقی ص 209 ). لیدیان از حیث هوش و ذکا و ابتکار در مرتبه عالی بودند و بازی شطرنج را پیش از هندیها شناختند و ادعای هندیان در اختراع شطرنج عاری از حقیقت است. ( از نقود العربیة ص 87 ). گویند چون طلحند پسر مای هندی در جنگ با «گو» پسر عم و برادر امی خود بر سر تاج و تخت کشته شد و مادر وی از مرگ او بیقرار گشت گروهی از دانشمندان هندی شطرنج را اختراع کردند تا این زن بدان سرگرم گردد و مرگ فرزند از یادببرد صاحب آنندراج واضع شطرنج را صهصه بن واهر از حکمای هندو صاحب برهان صهصه بن واهر و دیگری نذربن داهریا مصه نگاشته. ( یادداشت مؤلف ). شترنگ. پهلوی شترنگ از سنسکریت شترنگه . ( از فرهنگ فارسی معین ). صفحه ای مسطح از چوب و جز آن خانه خانه که در هر ضلع هشت خانه به دو رنگ سیاه و سپید و در تمام سطح شصت و چهارخانه سیاه و سپید دارد و مهره هایی به شکل و اسامی شاه و وزیر و رخ و فیل و اسب و پیاده در دو رده روی این صفحه و یا به اصطلاح قدما «رقعه » چینند چون دو صف سپاه. شاه و وزیر در وسط رده اول قرار گیرند و طرفین آن دو پیل یکی در خانه سیاه و یکی در خانه سفیدواقع شود و سپس دو اسب ، و در دو مربع آخر دو طرف صف اول دو رخ جای داده شود و هشت پیاده در صف دوم ( بطرف داخل صفحه ) در هر خانه یکی چیده شود. و در سوی دیگر شطرنج نیز به همین نحو مهره ها را ترتیب می دهند. حرکت فیل اُریب است و هرچند خانه که بتواند پیش می رود و حرکت پیاده مستقیم اما یک خانه یک خانه است و مهره حریف را از چپ و راست می زند. حرکت اسب یک خانه به جلو و سپس خانه دیگر به چپ یا راست است. رخ مستقیم حرکت می کند هر مقدار خانه که بتواند. و وزیر مستقیم و چپ و راست هر چند خانه که بتواند حرکت می کند. و شاه به هر سو می تواند رفت اما خانه به خانه :

معنی کلمه شطرنج در فرهنگ معین

(شَ رَ ) [ معر. ] (اِ. ) = شترنگ : نوعی بازی فکری به وسیلة مهره هایی با نام های شاه ، وزیر، اسب ، رخ ، فیل ، سرباز.

معنی کلمه شطرنج در فرهنگ عمید

نوعی بازی فکری که بر روی یک صفحه ۶۴ خانه ای سیاه و سفید با ۳۲ مهره (۱۶ سفید و ۱۶ سیاه ) صورت می گیرد. هردسته از مهره های سیاه وسفید شامل ۸ مهرۀ پیاده و ۲ رخ و ۲ اسب و ۲ فیل و یک وزیر (یا فرزین ) و یک شاه است. &delta، می گویند آن را در زمان انوشیروان از هندوستان به ایران آورد ه اند.

معنی کلمه شطرنج در فرهنگ فارسی

( اسم ) بازیی است که به وسیله مهره های با اشکال مختلف : شاه وزیر اسب رخ فیل پیاده بر روی صحنه ای چوبین دارای خانه های متعدد بازی کنند .

معنی کلمه شطرنج در دانشنامه عمومی

شطرنج نوعی بازی تخته ای دونفره است که بر روی صفحه شطرنج و با استفاده از مهره های شطرنج ( شاه، وزیر، رخ، فیل، اسب و سرباز ) انجام می شود. هر یک از مهره های شطرنج به شکل مخصوصی حرکت می کنند و قادر به زدن مهره های حریف نیز هستند. هدف این بازی مات کردنِ حریف است؛ یعنی ایجاد وضعیتی که شاه حریف بعد از کیش شدن هیچ راهی برای رفع کیش نداشته باشد. همچنین بازی در صورت تسلیم اختیاریِ یکی از بازیکنان نیز به پایان می رسد؛ این اتفاق معمولاً وقتی می افتد که شکست اجتناب ناپذیر به نظر برسد. بازی شطرنج همچنین در چندین حالت ممکن است با تساوی ختم شود. بازی شطرنج به سه بخشِ شروع بازی یا گشایش، وسط بازی و آخر بازی تقسیم می شود که در هر یک از این مراحل، تاکتیک ها، استراتژی ها و سبک های متفاوتی به کار بسته می شوند. مهره های شطرنج دارای ارزش متفاوتی هستند و برای ثبتِ حرکات، با نمادهای ویژه ای نوشته می شوند. شطرنج دارای تاکتیک هایی ازجمله چنگال و آچمز و حرکات ویژه ای مانند حرکت قلعه، آن پاسان و ترفیع پیاده است.
قدمت این بازی به سدهٔ ششم میلادی در شرق هندوستان بازمی گردد. نوع اولیهٔ شطرنج با نام سانسکریتِ چاتورانگا در امپراتوری گوپتا ابداع شد و در زمان حکومت خسرو انوشیروان ساسانی به ایران معرفی شد. شطرنج در ایران، با کمی تغییر در قوانین بازی، نام چَترَنگ را بر خود گرفت و با فتح قلمرو امپراتوری ساسانیان، توسط عرب ها در سراسر جهان اسلام رایج شد و «شطرنج» نام گرفت. ایرانیان و اعراب از قرن نهم میلادی، اروپا و روسیه را با شطرنج آشنا کردند؛ به همین دلیل در اغلب زبان های اروپایی نام این بازی برگرفته از واژهٔ «شطرنج» یا «شاه» ( مهرهٔ اصلی بازی ) و نام بیشتر مهره ها هم برگرفته از نام های فارسی و عربی آن هاست. در اروپا، رفته رفته شطرنج دستخوش تغییراتی شد و با تغییر شکل حرکت برخی مهره ها پویایی و سرعت بازی افزایش یافت.
در اواخر قرن نوزدهم، رقابت قهرمانی شطرنج جهان بنیادگذاری شد. نخستین قهرمان رسمی شطرنج جهان ویلهلم اشتاینیتس، شطرنج باز یهودی اهل بوهم بود که در سال ۱۸۸۶ با غلبه بر یوهانس تسوکرتورت ِانگلیسی این عنوان را به دست آورد. ماگنوس کارلسن ِ نروژی قهرمان فعلی شطرنج جهان است که با غلبه بر ویسوآناتان آناند در سال ۲۰۱۳ صاحب این عنوان شد. در سال ۱۹۲۴، سازمان بین المللی شطرنج جهان ( فیده ) بنیادگذاری شد و به تدریج مسابقات و عناوین تازه ای به وجود آمدند. رقابت های بین المللی شطرنج در طول جنگ جهانی دوم متوقف شد و پس از جنگ جهانی دوم، فیده مسئولیت برگزاری رقابت قهرمانی شطرنج جهان را بر عهده گرفت. تاکنون ۱۷۰ فدراسیون ملی عضو فیده شده اند و این سازمان را به یکی از بزرگ ترین نهادهای ورزشی جهان تبدیل کرده اند. فیده تلاش فراوانی برای افزودن شطرنج به بازی های المپیک داشته، اما این اتفاق هرگز نیفتاده و به جای آن از سال ۱۹۲۷ المپیاد شطرنج بین تیم های ملی شطرنج کشورهای مختلف دنیا برگزار می شود. فیده همچنین درجه هایی چون استاد فیده، استاد بین المللی و استادبزرگ را به بهترین شطرنج بازان دنیا اهدا می کند. استاد بزرگ، پس از قهرمان جهان، معتبرترین عنوانی است که یک بازیکن شطرنج می تواند به دست آورَد و گفته می شود که نخستین بار نیکلای دوم، تزار روسیه، در سال ۱۹۱۴ گروهی از بهترین شطرنج بازان دنیا را استاد بزرگ نامید.
شطرنج (فیلم ۱۹۹۳). شطرنج ( به هندی: Shatranj ) فیلمی محصول سال ۱۹۹۳ و به کارگردانی عزیز سجاوال است. در این فیلم بازیگرانی همچون میتون چاکرابورتی، جکی شروف، جوهی چاولا، دیویا بهرتی، قادرخان، شاکتی کاپور، کیران کومار، سرفراز خان، عارون باکشی ایفای نقش کرده اند.

معنی کلمه شطرنج در دانشنامه آزاد فارسی

شطرنج (chess)
بازی ای فکری، ابداع شده در قرن ۲م توسط هندی ها. دو بازیکن، هریک با شانزده مهره، در صفحه ای به بازی می پردازند که ۶۴ خانۀ چهارگوش دارد. مهره های شطرنج دارای دو رنگ متفاوت اند و هر رنگ متعلق به یک بازیکن است. خانه های صفحۀ شطرنج نیز به صورت یک در میان از دو رنگ تشکیل شده اند. هر بازیکن سعی می کند حریف را در وضعیتی قرار دهد که نتواند مهرۀ اصلیِ خود (شاه) را بدون این که خطری تهدیدش کند، حرکت دهد (وضعیت کیش). در ۱۹۲۴ فدراسیون بین المللی شطرنج تأسیس شد. ارزیابی قهرمانان شطرنج، براساس سیستم اِلو انجام می گیرد، و بابی فیشر امریکایی با ۲۷۸۵ امتیاز از بزرگ ترین استادان شطرنج به شمار می رود. این ورزش از هند به کشورهای روسیه، چین، ژاپن، و ایران راه یافت. پس از حملۀ اعراب به ایران، اعراب آن را در کشورهای حوزۀ مدیترانه رواج دادند. بازی شطرنج در قرن ۱۲م از طریق اسپانیا و ایتالیا به بریتانیا راه یافت. در ۱۸۸۶ برای نخستین بار مسابقات جهانی شطرنج به رسمیت شناخته شد. در ۱۹۹۸ با تصمیم فدراسیون بین المللی شطرنج، برای نخستین بار مسابقات جهانی شطرنج به صورت یک حذفی برگزار شد و آناتولی کارپوف از روسیه به مقام قهرمانی رسید، اما عدم حضور گری کاسپاروف، قهرمان اتحادیۀ شطرنج حرفه ای جهان که رقیبی برای مسابقات جهانی شطرنج به شمار می رود، از اهمیت این مسابقات کاست.

معنی کلمه شطرنج در دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] شطرنج به یکی از آلات قمار گفته می شود که در فقه بر حلیت و حرمت بازی با آن بحث شده است .
شطرنج- به کسر «ش» و فتح «ر»- صفحه‏ای چهار گوش با ۶۴ خانه و ۳۲ مهره سیاه و سفید با نامهای مختلف است که با آن بازی می‏ کنند. از آن در باب تجارت نام برده ‏اند.
حکم بازی با شطرنج
شطرنج از معروف و قدیمی ترین آلات قمار می‏ باشد و در روایات متعدد از بازی با آن به شدت نهی شده است. در سه آیه قرآن کریم از «میسر» نهی شده که مصداق آن بر اساس برخی روایات شطرنج است؛

بلکه در برخی کتابهای حدیث ی، بابی مستقل تحت عنوان «نرد و شطرنج» منعقد گردیده است.
در کلمات فقها- اعم از قدما و متأخران- نیز شطرنج همواره به عنوان یکی از آلات محرّم قمار شمرده شده است.
شطرنج مطلقا حرام است یا با برد و باخت
البته در بازی با آلات قمار بحثی مطرح است که آیا بازی با این آلات مطلقا حرام است، حتی بدون شرط بندی و برد و باخت، یا تنها در صورت شرط بندی محکوم به حرمت است؟ برخی در حرمت بازی با آلات قمار بدون شرط بندی اشکال کرده‏ اند
لیکن‏ برخی از اینان شطرنج را استثنا کرده و به حرمت بازی با آن، حتی بدون شرط بندی فتوا داده‏ اند.
برخی معاصران گفته‏ اند: چنانچه شطرنج نزد عموم مردم از آلت قمار بودن خارج شود و دیگر به آن به عنوان آلت قمار نگریسته نشود، از حکم آلت قمار بودن خارج شده و بازی با آن بدون شرط بندی جایز خواهد بود.

[ویکی شیعه] شطرنج، بازی فکری دو نفره ای که در فقه، درباره حکم آن بحث می شود. این بازی از قرن بیستم میلادی، در زمره رشته های ورزشی قرار گرفته است. در کتاب های فقهی، از شطرنج در بخش مکاسب محرمه (تجارت های حرام)، بحث می شود. روایات، شطرنج را قمار و کاری باطل شمرده و از آن نهی کرد ه اند؛ از این رو بسیاری از فقیهان، این بازی را حرام دانسته اند؛ اما به باور برخی همچون امام خمینی، اگر شطرنج به عنوان آلات قمار، شناخته نشود، بازی با آن بدون شر طبندی، حرام نیست.
شطرنج، بازی باستانی است که به گفته برخی در هندوستان و به گفته برخی دیگر در ایران پدیده آمده است. این بازی از قرن بیستم میلادی در زمره رشته های ورزشی قرار گرفته است. امروزه بیشتر کشورهای جهان (از جمله کشورهای اسلامی مصر، ایران، پاکستان، عربستان سعودی و ترکیه) عضو فدراسیون بین المللی شطرنج هستند. شطرنج ورزشی فکری و دو نفره است و شانزده مهره سفید و شانزده مهره سیاه دارد که میان دو طرف بازی تقسیم می شوند. بازی بر روی صفحه ای مربع شکل انجام می شود که به ۶۴ مربع کوچک مساوی سفید و سیاه، تقسیم شده است.
احادیث فراوانی درباره شطرنج وجود دارد. روایات، بازی شطرنج را گونه ای قمار و کاری باطل دانسته و از آن نهی کرده اند. به نقل از کلینی، امام صادق (ع) گفته است: شطرنج و نرد از مصادیق قمار هستند. طبق حدیث دیگری، پیامبر (ص) از بازی با شطرنج و نرد، نهی کرده است.

معنی کلمه شطرنج در ویکی واژه

شترنگ: نوعی بازی فکری به وسیلة مهره‌هایی با نام‌های شاه، وزیر، اسب، رخ، فیل، سرباز.

جملاتی از کاربرد کلمه شطرنج

فریاد ز بد بازی دوری که برافشاند این عرصهٔ شطرنج فرو چیدهٔ ما را

آنجا شه شطرنج بساط دو جهانیم وین‌جا همه سرگشته‌تر از مهره نردیم

در دمش چون او بپرسیدند میل شطرنج باختن دیدند

ز گفتار اوشد رخ شاه زرد چو بشنید گفتار شطرنج و نرد

خرمن سوخته شد ملک و بر ایشان به جُوی اسب شطرنج کجا غم خورد از بی کاهی

سیف فرغانی در زمره عشاق تو نیست اسب شطرنج بمیدان نرود با دلدل

وز خرد نیست در خیال سوای می و شطرنج و نرد و بربط و نای

ای بس شه پیل افکن کافکند به شه پیلی شطرنجیِ تقدیرش در ماتگهٔ فرمان

بساط فلک قطع کردن نیاید چو شطرنج ازین مرکب استخوانی

استاد بزرگ عنوانی برای بازیکنان بسیار قوی شطرنج است که توسط فدراسیون جهانی شطرنج به آنان اعطا می‌شود. به غیر از قهرمان جهان شدن، استاد بزرگ، بالاترین عنوانی است که یک بازیکن شطرنج می‌تواند به آن دست پیدا کند.

که این تخت شطرنج هرگز ندید نه از کاردانان هندی شنید

وی موفق شد در قالب تیم ملی شطرنج نروژ و با حضور ماگنوس کارلسن قهرمان شطرنج جهان به مقام دوازدهمی تیمی رقابتهای المپیاد شطرنج سال ۲۰۱۶ دست یابد.