اخفش

ابو عبیده و اخفش گفتند: «و أرجلکم» خفض است بر طریق جوار نه بحکم عطف، چنان که جای دیگر گفت: «فیأتیکم عذاب یوم الیم». موضع الیم رفع است که صفت عذابست، و خفض آن بر طریق جوار است، همچنین موضع «ارجلکم» نصب است که عطف بر وجوه است، و خفض آن بر طریق جوار است، و این چنین در قرآن و در لغت بسیار است، و در اعراب رواست.

اخفش گفت: الَّذِینَ خَسِرُوا این الذین بدل کاف و میم است که در لیجمعنکم گفت، و معنی آنست که: روز قیامت این مشرکان که بر خود زیان کردند، که قیامت و بعث را منکر گشتند، ایشان را زنده گرداند و با هم آرد.

وی علاوه بر این‌که از خلیل درس می‌گرفت نزد استادان دیگری مانند: عیسی بن عمر و یونس به شاگردی نشست و لغت را هم از ابو خطاب اخفش فرا گرفت. آنگاه به تألیف کتابی در نحو پرداخت که ابن ندیم دربارهٔ آن می‌نویسد: نه پیش از وی کسی مانند آن را تألیف نموده و نه بعد از او کسی تألیف خواهد کرد.

سهل بن محمدبن عثمان بن یزید سجستانی، معروف به ابوحاتم سجستانی از بزرگان علم وادب، فقه، حدیث و لغت دوران خویش در سیستان بوده‌است. وی از شاگردان ابوزید بلخی و ابو عبیده و اخفش بوده‌است.

بینا دلی که پیش نهد شمع آفتاب چشم ستاره را بنکوهد به اخفشی

بصر العقل من جلالتکم مثل الترک عینه اخفش

چو نور آفتاب آرد کلال دیده ی اخفش تصور کردن همتای تو اوهام و اذهان را

تا همی فایده روز نیابد خفاش تا همی تابش خورشید نخواهد اخفش

خلیل و اخفش آن شهرت ندارند که نیشابوری و جرباد قانی

قرأ ابن کثیر و ابو عمرو السّدّین بفتح السّین، و کذلک: «بَیْنَهُمْ سَدًّا» و قرأ فی یس: «سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا» بفتح السین، و قرأ نافع و ابن عامر و ابو بکر و یعقوب بضمّ السّین فی الاحرف الاربعة، و قرأ حمزة و الکسائی «بَیْنَ السَّدَّیْنِ» بضم السّین و فتح السّین فی الثلاثة الباقیة، و قرأ حفص عن عاصم بفتح السّین فی الاحرف الاربعة و السدّ و السدّ لغتان بمعنی واحد کالضّعف و الضّعف و الفقر و الفقر. و قال ابو عبید ما کان من اللَّه کالجبال و الشّعاب فهو سدّ بالضمّ و ما کان من الآدمی فهو سدّ بالفتح. و قال الاخفش السدّ بالفتح اکثر استعمالا من السدّ بالضّمّ. و قال ابو علی السّدّ بالفتح مصدر سددته و السّدّ بالضم المسدود کالاکل و الاکل، «وَجَدَ مِنْ دُونِهِما» ای من دون اهل الغرب و اهل الشرق، «قَوْماً لا یَکادُونَ یَفْقَهُونَ قَوْلًا» ای لا یعلمونه و لا یفهمون معناه، قرأ حمزة و الکسائی «یَفْقَهُونَ» بالضمّ الیاء و کسر القاف ای لا یفهمون غیرهم.

ابوالحسن، سعید بن مَسعَده دارِمی شهرت‌یافته به اخفش اوسط (؟ -۸۳۰م) زبان‌شناس و نویسندهٔ عراقی ایرانی‌الاصل در سدهٔ دوم هجری در بصره بود.

کرده بر خاطر آن مبرد خوش نحو را چون کسایی و اخفش

که دنیا خانه عیب جویانست و آشیانه غیب گویان، عیب نابوده بجویند و غیب ناشنوده بگویند، همه عالم ناقد اخفش و صراف اعمش اند که آنچه در شهر خود گم کرده اند در برزن دیگران می جویند و جو خود نایافته ارزن دیگران میطلبند، بشب تاریک خس باریک در دیده یاران دیده و بروز روشن کوه معایب خود نادیده.