معنی کلمه ايرانی در لغت نامه دهخدا
از ایرانیان بد تهم کینه خواه
دلیر و ستنبه بهر کینه گاه.فردوسی.هنر نزد ایرانیان است و بس
ندارند شیر ژیان را به کس.فردوسی.همه نامداران ایرانیان
برفتند گریان کمر بر میان.فردوسی.- زبان ایرانی ؛ شعبه ای از زبانهای هند و ایرانی از ریشه هند و اروپائی که شامل همه زبانهای آریایی رایج در ایران ، ترکستان ( یغنابی )، قفقاز ( آسی )، عراق ( کردی ) و ترکیه و قسمت عمده زبانهای آریایی افغانستان میشود. این زبانها همه باصل واحدی میرسد که ایرانی کهن خوانده میشود. از این زبانها زبانهای اوستائی ، پارسی باستان ، مادی و سایر زبانهای قدیم ایرانی جدا شده اند. ایرانی میانه شامل زبانهای فارسی میانه ( پهلوی )، پارتی ، سغدی ، خوارزمی و ختنی است که از زبانهای قدیمتر ایرانی حاصل شده اند. ایرانی کنونی شامل فارسی و سایر لهجه های آریایی امروزی ایران و کشورهای مجاور ( مانند زبانهای لری ، بلوچی ، پشتو، تاتی و آسی ) است. زبانهای ایرانی را معمولاً، بر حسب شباهت یا جدایی صوتی و دستوری و لغوی آنها، بدو دسته عمده غربی و شرقی تقسیم میکنند. ( از دائرةالمعارف فارسی )
زبانهای ایرانی شامل چند دسته هستند: الف - زبانهای ایران کهن ، این زبانها به صورت زیر تقسیم بندی شده است : 1 - مادی. زبان شاهان سلسله مادی و مردم مغرب و مرکز ایران بوده است ، و کلماتی از این زبان نیز در زبان یونانی باقی مانده است. ولی مأخذ عمده اطلاع ما از زبان مادی کلمات و عباراتی است که در کتیبه های شاهنشاهان هخامنشی که جانشین شاهان مادی بودند بجای مانده است. 2 - پارسی باستان. این زبان که فرس قدیم و فرس هخامنشی نیز خوانده شده ، زبان مردم پارس و زبان رسمی ایران در دوره هخامنشیان بودو آن با سنسکریت و اوستایی خویشاوندی نزدیک دارد. مهمترین مدارکی که از زبان پارسی باستان در دست است کتیبه های شاهنشاهان هخامنشی است که قدیمترین آنها متعلق به اریارمنه پدر جد داریوش بزرگ ( حدود 610 - 580 ق. م ) و تازه ترین آنها ازاردشیر سوم ( 358 - 338 ق. م ) است. مهمترین و بزرگترین اثر از زبان مورد بحث کتیبه بغستان ( بیستون ) است که به امر داریوش بر صخره بیستون ( سر راه همدان به کرمانشاه ) کنده شده. این کتیبه ها بخط میخی است و از مجموع آنها قریب 500 لغت بزبان پارسی باستان استخراج میشود. صرف و نحو پارسی باستان و اوستا هر چند نظر بکافی نبودن متون موجود کاملاً شناخته نیست ولی میتوان آنرا در همان درجه وسعت قدیمترین زبان هندی که شناخته شده دانست. در پارسی باستان هشت حالت برای اسم وجود دارد و روش صرف افعال چنان پیچیده و مفصل است که نه تنها مطالب راجع بماضی ، حال و استقبال را میتوان نقل کرد بلکه حالات مختلف اراده ، قصد، تمنی ، و احتمال را نیز با تغییر آخر افعال میتوان تعبیر کرد...3 - اوستایی. زبان اوستایی زبان مردم قسمتی از نواحی مشرق و شمال شرقی ایران بود. کتب مقدس دینی ( اوستا ) در ادوار مختلف بدین زبان تألیف شده. سرودهای زردشت ( قسمتی از گاتها ) که قدیمترین بخش اوستا محسوب میشود از لهجه کهنتری از زبان مورد بحث حکایت میکند. اوستا بخطی نوشته شده که بنام «خط اوستایی » یا «دین دبیری » معروف است و آن در اواخر دوره ساسانی ( احتمالاً در حدود قرن ششم میلادی ) از خط پهلوی استخراج و تکمیل گردیده است.