زری بافی

زَری بافی
پارچۀ ابریشمین از جنس زری. از گران ترین و مشهورترین دست بافته های ایران است که در عصر حاضر چندان رایج نیست. چون در بافت این پارچه از رشته های طلا استفاده می شود، به «زری» معروف است و بافندۀ آن را نیز «زرباف» گویند. دو محقق برجستۀ ایران شناس، فیلیس اکرمان و پروفسور پوپ، که به جمع آوری نمونه های هنر ایران پرداختند، پس از ذکر پیشینۀ پارچه های نفیس ایران، رونق یافتن بافت زری و مخمل در دورۀ صفویه را نقطۀ عطفی در هنر ایران می دانند. پارچه های زری و مخمل، که از عصر صفوی برای تن پوش شاهان و درباریان به کار می رفت، در زمان قاجار برای بافت لباس اشراف و اعیان تقریباً رسمیت یافت. در زمان پهلوی، زری و مخمل در بافت پرده های تالار و نیز در مراسم سلام و تشریفات به کار رفت. شهرت هنر زری بافی ایران عالم گیر است و تعدادی از زری های ایران در موزه های متروپولیتن نیویورک، لیون فرانسه، ارمیتاژ روسیه، آستان قدس رضوی، دوران اسلامی و دیگر موزه های معتبر دنیا وجود دارد. بیشتر سیاحان و شرق شناسان که به ایران سفر کرده اند، ازجمله تاورنیه، شاردن و سر پرسی سایکس، در نوشته های خود از بافته های زری ایران یاد کرده اند. ازجمله زری های نفیس و قدیمی ایران، زریِ موجود در موزۀ کوپر یونیون با منظره ای از لیلی و مجنون است و نام بافندۀ آن، غیاث که در عصر صفوی می زیسته، روی آن بافته شده است؛ دیگری در موزۀ متروپولیتن نگهداری می شود که تاریخ ۱۰۰۸ق روی آن بافته شده است؛ اما قدیمی ترین قطعۀ زری موجود در ایران، روپوش ضریح مطهر حضرت امام رضا (ع)، است که به ۹۵۶ق تعلق دارد. فرآیند تولید زری عبارت اند از تهیۀ مواد اولیه، رنگ، نقشه، دستگاه و مهم تر از همه روش بافت. مواد اولیۀ زری، ابریشم و گلابتون است که ابریشم ایران، با پیشینه ای کهن، شهرت و اعتبار جهانی دارد. گلابتون، از دیگر مواد زری بافی است که از تابیدن مفتول طلا و نقره به دور نخ ابریشمین تهیه می شود. مراحل تولید گلابتون عبارت اند از تهیه مفتول طلا و نقره، سیم کشیدن و نخ کوبیدن. دومین مرحلۀ فرآیند تولید زری، تهیۀ رنگ و رنگ آمیزی است. اصول و ضوابط رنگ آمیزی در همۀ دست بافته ها تقریباً یکسان و تفاوت آن ها فقط در نوع مادۀ اولیه دست بافته ، با توجه به پشمی یا ابریشمی بودن و نوع دندانه دادن آن است. سومین مرحلۀ فرآیند تولید زری، تهیۀ «طرح و نقشه» است که بعد از رنگ، بیشترین تأثیر را در چشم بیننده می گذارد. در زری اکثر طرح ها، تکرار نقش یک نگاره است که در اصطلاح به آن «واگیره» گویند. در طرح های زری، معمولاً نگاره هایی چون بُته، انواع گل، انواع اسلیمی، نگاره های بَندی، پرندگان، لیلی و مجنون، آهوان، شیران، بید مجنون، گلدان، خوشۀ انگور به کار می رود. چهارمین مرحلۀ فرآیند تولید زری، ساخت دستگاه زری بافی است که بر دو نوع است: ژاکارد و دستوری. دستگاه ژاکارد مجهزتر از دستوری است. آخرین مرحلۀ فرآیند تولید زری، مرحلۀ بافت آن است. هنگام بافت زری، پشت پارچه مقابل دیدگان بافنده قرار دارد که همین امر، بافتن آن را سخت می کند. امروز، گرچه بافت زری منسوخ شده است، در کارگاه های سازمان میراث فرهنگیِ تهران و نیز در چند شهر دیگر ازجمله کاشان، یزد و اصفهان بافته می شود. از زربافان قدیمی، اسامی غیاث الدین، عبدالله بن محمد، معزالدین غیاث و سیفی روی پارچه های زریِ برجامانده از عصر صفویه مشهود است. حبیب الله طریقی و فرزندش، محمد طریقی، ماشاءالله عنایتی و محمود محمودی از مشهورترین زربافان معاصرند.