معنی کلمه گستره معنانی رحمن و رحیم در دانشنامه اسلامی
شماری از روایات اهل بیت (علیهم السّلام) صفت های «رحمان» و «رحیم» را از نظر معنا با هم یکسان دانسته اند. از سوی دیگر، فرقی ندارند، و شماری دیگر، تصریح می کنند که صفت «رحمان»، به رحمت عام الهی و صفت «رحیم» به رحمت خاص او اشاره دارند. برخی از محققان ظاهر دسته دوم از روایات را مخالف با قرآن دانسته و بر این باورند که باید آنها را تاویل کرد و یا کنار گذاشت.روایاتی که واژه های «رَحمان» و «رحیم» را تفسیر کرده اند، چند دسته اند:
← دسته اول
ابن عباس در تفسیر «بسمله» از پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) نقل کرده که فرمود:فاذا قال العبد: «بسم اللّه الرحمن الرحیم» قال اللّه عزّوجلّ عبدی دعانی باسمین رقیقین احدهما ارق من الآخر ...؛هر گاه بنده بگوید: به نام خداوند رحمت گر مهروز، خداوند عزیز و جلیل می گوید: بنده ام، مرا با دو اسم لطیف صدا زد؛ یکی از دیگری لطیف تر است. هر دو لطیف اند؛ رحیم لطیف تر از رحمان است.این روایت را نیز می توان به روایات پیشین ملحق نمود؛ زیرا با توجه به این که رقّت در باره خداوند متعال بی معناست، رقیق تر بودن صفت «رحیم» ناظر به رحمت بیشتر و با کیفیت بهتر خواهد بود که با رحمت خاص الهی منطبق است.این دسته از روایات نه تنها ظاهراً با روایات دسته اول، بلکه به گفته آیة اللّه خویی (رحمة الله علیه) ظاهر آنها با قرآن نیز مخالفت دارد و از این رو، باید آنها را یا تاویل نمود و یا کنار گذاشت:در بعضی از روایات آمده است که «رحمان» اسم خاص است و معنایش عام، ولی «رحیم» اسم عام است و معنایش خاص؛ زیرا که به آخرت و یا مؤمنین اختصاص دارد. باید این روایات را تاویل نمود یا به کنار گذاشت؛ زیرا ظاهر آنها با کتاب خدا مخالفت دارد؛ چون کلمه رحیم در قرآن بدون این که به مؤمنین و یا به آخرت اختصاص داشته باشد، استعمال شده است که اینک نمونه هایی از آنها:فَمَن تَبِعَنِی فَاِنَّهُ مِنِّی وَمَنْ عَصَانِی فَاِنَّکَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ؛ هر کس از من پیروی کند، از من است و هر کس از من نافرمانی کند، پس تو بخشنده و مهربانی.نَبِّئْ عِبَادِی اَنِّی اَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ؛ بندگانم را آگاه کن که من بخشنده مهربانم!اِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِیمٌ؛ خداوند نسبت به مردم رحیم و مهربان است.رَبُّکُمُ الَّذِی یُزْجِی لَکُمُ الْفُلْکَ فِی الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ اِنَّهُ کَانَ بِکُمْ رَحِیماً؛ پروردگارتان کسی است که کشتی را در دریا برای شما به حرکت در می آورد تا از نعمت او بهره مند شوید. او نسبت به شما مهربان است.وَیُعَذِّبَ الْمُنَافِقِینَ اِن شَاءَ اَوْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ اِنَّ اللَّه کَانَ غَفُوراً رَّحِیماً؛ اگر بخواهد منافقان را عذاب می کند و یا اگر توبه کنند، توبه شان را می پذیرد که خداوند بخشایش گر و مهربان است.می بینیم در این آیات و دیگر آیاتی که در این جا نیامده است، کلمه «رحیم» در معنای عمومی به کار رفته است که خداوند بر همه کس از مؤمن و منافق و بر هر انسانی در هر دو جهان رحیم و مهربان است.
رحمن و رحیم در دعاها
در بعضی دعاها نیز آمده است: «یا رَحْمنُ الدُّنْیا وَ الاْخِرَةِ وَ رَحیمُهُما» که در این دعاها، «رحمان» و «رحیم»، هر دو، به یک صورت به کار رفته است. از این جا معلوم می شود که از نظر عمومیت و خصوصیت، فرقی بین این دو کلمه نیست.شاید منظور از آن روایات ـ که کلمه «رحیم» را از نظر معنا خاص می دانند و آن را تنها به عالم آخرت مختص می کند ـ این است که اگر رحمت خدا تا عالم آخرت امتداد و ادامه نداشته باشد و در این جهان منقطع گردد، وجود این گونه رحمت با نبودش مساوی است؛ زیرا رحمتی که در پشت سر آن عذاب و بدبختی بیاید، سودی نخواهد داشت و در واقع، رحمت نیست و رحمتی که زایل و منقطع شود، به ناچار، در عذاب و بدبختی دائمی محو خواهد شد. از این رو، می توان گفت که رحمت به معنای واقعی آن، تنها و تنها به حال مؤمنان سود می بخشد و اختصاص رحمت به مؤمنان به این معناست؛ نه بدان معنا که خداوند به غیر مؤمنان اصلاً رحم نکند.
خدشه به روایات
...