معنی کلمه گسترش در متعلقات احکام در دانشنامه اسلامی
در لابه لای احکام و دستورهای شرعی به مواردی از این دست بر می خوریم: الف. حکمی بر متعلقی مترتب شده، که تحقق آن متعلق در خارج به کمک ابزار و وسایلی صورت می گیرد. مثل این که برای اجرای قصاص از وسیله ای کمک می گیریم، یا برای ذبح حیوان از ابزاری استفاده می کنیم. ب. حکمی از سوی قانونگذار و شارع صادر شده و در فقه برای آن مصادیق و مواردی خاص بر شمرده شده است، مانند انحصار احتکار در موارد مخصوصه و زکات در موارد نُه گانه. ج. حکمی بر متعلق عام و کلی بار شده که در زمان صدور حکم، گونه های خاصی داشته، امّا با توسعه و تطور زندگی بشر، گونه های دیگر از آن پدید آمده است و یا برخی از همان گونه های خاص تغییر ماهیت داده است، مانند (اوفوا بالعقود) که در زمان شارع، انواعی داشته، مانند: بیع ، اجاره و… و امروز نیز انواعی تازه یافت شده است مانند بیمه و…. این سه دسته از احکام، بازمان و تحولات زندگی ارتباطی محکم دارند:با گذشت زمان، ابزار زندگی متحول می شود. آدمی به وسیله های مدرن و پیشرفته تری دست می یابد. با گذشت زمان مواردی که در کلام شرع آمده ممکن است کم اهمیت شود و انسانها در زندگی به مواردی مهم تر و لازم تری نیازمند شوند. با گذشت زمان، انواع جدیدی برای آن متعلق عام یافت می شود که کاربرد بیشتری در زندگی انسانها دارد. باید دید آیا شارع بر آن چه گفته یا در زمان او شایع و رایج بوده، قداست بخشیده و تجاوز از آن روانیست؟ یا این که اینها حکم مثل و نمونه را در خطاب های شرعی دارند و می توان حکم را به هر مورد و ابزار تازه ای سرایت داد. و یا این که در برخی خطاب ها گسترش جایز و در برخی دیگر ناروا است و قاعده ای کلی نسبت به این تفکیک وجود ندارد!
ضرورت پژوهش درباره دگرگونی ابزار احکام
پی جویی پاسخی برای این پرسشها موضوع این پژوهش و تحقیق فقهی را ضرور می نماید. پژوهش در این سه حوزه، بخش گسترده ای از بایسته های پژوهشی مورد توصیه امام راحل، قدس سره، را فرا می گیرد؛ زیرا موضوعاتی چونان شطرنج ، آلات ذبح ، آلات موسیقی ، موارد احتکار ، موارد زکات و دیگر موضوعاتی که متعلق حکم به آنها حیث ابزاری داشته است، فصول این پژوهش را تشکیل می دهد و این مهم ضرورت پژوهش را دو چندان می کند. ضرورت این پژوهش را در ضمن چند اصل می توان بیان کرد: الف. این موضوع گرچه به ظاهریک بحث فقهی و اصولی است، اما با نگاهی دیگر یک بحث کلامی عمده است و با موضوع جامعیت و جاودانگی دین پیوندی نزدیک دارد؛ زیرا با پذیرش جامعیت دین و جاودانگی آن، این پرسش مطرح است که تحول ابزار زندگی و پدیدار شدن نیازمندیهای جدید، چگونه در دین جاودانه شکل می یابد در این راستا، شهید مطهری ابراز می دارد: ( اسلام ، هرگز به شکل و صورت و ظاهر زندگی نپرداخته است. تعلیمات اسلامی همه متوجه روح و معنی و راهی است که بشر را به آن هدفها و معانی می رساند. اسلام هدفها و معانی و ارائه طریقه رسیدن به آن هدفها و معانی را در قلمرو خود گرفته و بشر را در غیر این امر آزاد گذاشته است و به این وسیله از هرگونه تضادی با توسعه تمدن و فرهنگ، پرهیز کرده است. در اسلام، یک وسیله مادی و یک شکل ظاهری نمی توان یافت که جنبه تقدس داشته باشد و مسلمان وظیفه خود بداند که آن شکل و ظاهر را حفظ نماید؛ از این روی، پرهیز از تصادم با مظاهر توسعه علم و تمدن، یکی از جهاتی است که کار انطباق این دین را با مقتضیات زمان، آسان کرده و مانع بزرگ جاوید ماندن را از میان بر می دارد.) ب:اختلاف رأی عمیقی که در بین فقیهان در این باره وجود دارد، مثلاً امام خمینی، استفاده از تفنگ و وسائل برقی را در اجرای قصاص جایز دانسته با این که مشهور بر استفاده از شمشیر تأکید می ورزند. در زمینه داد و ستدها نیز گروهی بر این باورند که شارع، چند هدف و قاعده کلی را بیان داشته و نسبت به گونه های داد و ستد، شرایط هر جامعه منظور می شود، امّا گروهی دیگر این رأی را نمی پذیرند. برخی احتکار و زکات را منحصر به موارد منصوص ندانسته و نیازهای زمان را در آن دخیل می دانند، امّا مشهور، زکات را به نُه مورد و احتکار را در چند مورد خاص، منحصر کرده اند. این طرح پژوهشی، در پی آن است که روشن سازد، آیا آنچه از این ابزار، در زبان شرع آمده، موضوعیت دارند و حکم همه زمانهاست، یا دگرگونی می پذیرند و عنوانهای یاد شده در اخبار، حکم نمونه را دارند. همچنین این طرح، به پژوهش در باب مباحثی چون:موارد دیه ، احتکار، زکات، تعزیر و… می پردازد و در صدد است تا روشن کند آیا این موارد، برای همه دورانها ثابت هستند، یا حالتی نرمش پذیر دارند. در این گفتار به پژوهش، درباب ابزار قصاص می پردازیم، به امید آن که مفید افتد.
دیدگاه فقیهان در مورد ابزار قصاص
...