کی اردشیر

همی راند با اردوان اردشیر جوانمرد را شاه بد دلپذیر

نشان بس بود شهریار اردشیر چو از من سخن بشنوی یادگیر

کوچصفهان یکی از ولایات قدیمی گیلان به‌شمار می‌آید که به استناد کتاب «نزهت‌القلوب» به فرمان اردشیر بابکان مؤسس سلسله ساسانیان بنا شده‌است. این شهر در گذشته دور به نام‌های بهمش، بهمنش، کوچ‌خان و کوچستان نامیده می‌شده‌است.

سپر بر سر اردشیر ژیان بزی تیغ کین دیو را بر میان

همانگونه که دیده می شود، فردوسی بهمن را با نام اردشیر خوانده است. نکته دیگر این است که بهمن با عنوان کی اردشیرِ درازدست نیز در برخی منابع یاد شده است. حال جالب اینجاست که اردشیر یکم هخامنشی نیز با همان لقب درازدست توسط یونانیان یاد شده و یونانیان به او Makrocheir می گفتند و این لقب نه به خاطر دست های دراز، بلکه به خاطر نفوذ بسیار زیاد او در سرزمین های مختلف به او داده شده است. حتی می توان بهمن را اینجا با اردشیر دوم یکی دانست و اینگونه برداشت کرد که واژه منِمون (لقبی که یونانیان به اردشیر دوم داده اند، به معنای باهوش) یونانی شده شکل پارسی باستان بهمن یا وهمن باشد.

بگفت و بخوابید در خوابگاه بشد پاسبان اردشیر سیاه

حسام دولت و دین شاه اردشیر حسن که هست رونق عالم ز عدل و احسانش

سحر بشیر ملکزاده اردشیر آمد مرا دوباره به پستان شوق شیر آمد

در بعضی از منابع نخستین شعرهای فارسی را که سروده شده‌است به او نسبت می‌دهند. طبق گزارش‌های موجود، بهرام جایگاه نوازندگان را بهبود بخشید. حتی رده‌بندی که توسط اردشیر بابکان برای درباریان مشخص شده بود را تغییر داد بعدها خسرو انوشیروان این رده‌بندی را به جایگاه اولیهٔ خود برگرداند.

شاپور یکم (۲۴۰ تا ۲۷۲ میلادی) پسر اردشیر بابکان در آغاز سلطنت با طغیان هترا (الحضر) و ارمنستان مواجه شد. او به راحتی شورش ارمنستان را خواباند و پسرش هرمز را پادشاه آنجا نمود. اما مردم هترا چنان مقاومتی از خود نشان دادند که سرکوب آن غیرممکن می‌نمود. سرانجام با خیانت نضیره، شاهدخت هترا، دروازه باز و شاپور همه از جمله شاهدخت را می‌کشد. او پس از فتح هترا، شهرهای کرمان، خوزستان، عمان، مکران، غرب، خراسان و توران را فتح کرد.

چو از گفتهٔ کرم پرداختم دری دیگر از اردشیر آختم

چو شد روی کشور به کردار قیر کنیزک بیامد بر اردشیر

ز شادی چنان شد دل اردشیر که گردد جوان مردم گشته پیر

گزارش‌های تاریخیِ متفاوتی پیرامون نیا و نسب اردشیر وجود می‌دارد.

این سلسله در اوایل عصر ساسانی قلمروی خود را تا گیلان گسترش دادند. در دوران اردشیر ساسانی قلمروی گشنسب شاهان علاوه بر رویان و طبرستان شامل گیلان، دیلمان و دماوند می‌شده است.

خوشا هنر که بنیرو و دستیاری آن به اردوان سپه اردشیر یافت ظفر