معنی کلمه چیستی دین در دانشنامه اسلامی
«دین به اندازه ای ساده است که هر بچه عاقل و بالغ و یا آدم بزرگ می تواند یک تجربه دینی حقیقی داشته باشد و به اندازه ای جامع و پیچیده است که برای فهم کامل و بهره گیری تام از آن، نیازمند تجربه و تحلیل می باشد». میر چا الیاده نیز بر این نکته مهم این چنین تصریح می کند:«شاید هیچ کلمه ای غیر دین نباشد که همواره و آشکارا خیلی صاف و ساده به کار رود، ولی در واقع، نمایانگر نگرشهایی باشد که نه فقط بسیار متفاوت اند، بلکه گاه مانعة الجمع اند». به هر حال، آن قدر تعریفهای متفاوت و گوناگون از دین عرضه شده است که حتی ارایه فهرست ناقصی از آن میسر نیست. نگرشهای اخلاقی، تاریخی، روانشناختی، جامعه شناختی، فلسفی و زیباشناختی نمونه هایی از این رویکردهای مختلف اند.
انواع تعریف دین
ارایه تعریفی روشن از موضوع تحقیق در هر پژوهشی ضرورت دارد و منطق دانان نیز در شناخت علوم و مسائل آن، شش پرسش عمده را مطرح می کنند و آنها را بر اساس ترتیب منطقی به صورت زیر طبقه بندی می کنند:۱) تحلیل مفهوم و بیان «ما» شارحة الاسم.۲) پرسش از هستی و تحقق بیان هلیه بسیطه.۳) تحلیل ماهوی و بیان «ما» حقیقی.۴) پرسش از چگونگی، خواص و احکام بیان هلیه مرکبه.۵) پرسش از سبب تحقق یا «لم» ثبوتی.۶) پرسش از دلیل تحقق یا «لم» اثباتی.جستار روشمند در هر زمینه معرفتی، از نظر منطقی مرهون رعایت ترتیب منطقی مطالب است؛ بنابراین، قبل از پرداختن به خواص، آثار و احکام هر امری و حتی قبل از پرداختن به بحث از اثبات و نفی یک امر، باید تعریف روشن و متمایزی از آن به دست داد. مسئله گستره شریعت و هر مسئله دیگر دین پژوهی مانند انتظار بشر از دین، منشاء گرایش انسانها به دین، رابطه دین و آزادی ، دین و توسعه، دین و هنر ، کثرت گرایی دینی و... نه تنها از جهت موضوع شناسی، نیازمند تعریف و تبیین دین هستند بلکه بسیاری از اختلافها و چالشهای موجود در این گونه مسائل، به تعاریف و تصورات مختلف از دین ارجاع دارند و در واقع، اندیشمندان به جای نزاع علمی و معنوی، در دامان نزاعهای لفظی گرفتار شده اند.
نکات مهم
قبل از ورود به بیان تعریفهای مختلف از دین، ذکر چند نکته زیر ضرورت دارد:ـ غرض از تعریف، تمایز نهادن بین شیء تعریف شده و غیر آن است که گاه با تمایز ذاتی تحقق می پذیرد و گاه با تمایز عرضی. تعریفی که تامین کننده تمایز ذاتی باشد، حد (definition) نام دارد و تعریفی که بیانگر تمایز عرضی باشد، رسم (desc iption) نامیده می شود. اگر در تعریف حدی، همه ذاتیات مندرج گردد، حد تام و اگر برخی از آنها لحاظ شود، حد غیر تام خوانده می شود. انواع دیگر از تعاریف، همانند تعریفهای لفظی و لغوی، اشارهای، کنایهای و... نیز در منطق مطرح شده است.ـ بیان همه ذاتیات یک شیء و درج همه آنها در تعریف، بسیار دشوار است و این مسئله در تعریف دین، دشوارتر خواهد بود؛ ولی باید به شرط اساسی در تعریف توجه داشت و آن اینکه تعریف به گونه ای نظم یابد که جامع افراد و مانع اغیار باشد و به عبارت دیگر، دارای وضوح مفهومی و انطباق مصداقی باشد.
موانع تعریف دین
...