واصل بن الاحدب

و در كتاب طرائف است ، كه روايت شده : حجاج بن يوسف نامه اى به حسن بصرى ، و بهعمرو بن عبيد، و به واصل بن عطاء، و به عامر شعبى ، نوشت ، و از ايشان خواست تاآنچه درباره قضاء و قدر بايشان رسيده بنويسند.

از جمله كسانى كه از او پيروى نمود (عمرو بن عبيد) بود. عمر و بن عبيد (م : 142 ه‍)آزاد كرده قبيله تيم و ساكن بصره بود و در درس بصرى حاضر مى شد؛ ولى در اثردعوت واصل بن عطاء درس حسن بصرى را ترك كرد و به مذهباعتزال گراييد. (188)

شاگردان حسن بصرى را گويند، كه واصل بن عطا از آنان جدا شد.

پيروان واصل بن عطا را گويند. نخستين گروه معتزله بصره هستند كه درسال 131 ق رو آمدند و معروف شدند. در قيام بزرگ ضد اموى نقش ‍ داشتند و سختفعال بودند. در سال 145 هجرى قمرى نيز در قيام محمد نفس زكيه و برادرش ابراهيمبن عبدالله نقش مهمى داشتند. پس ‍ از سركوب قيام و شهادت محمد و برادرش ، اينمعتزليان انقلابى نيز بصره را ترك كردند و بسوى آفريقا مهاجرت نمودند. آنان درمغرب جاى يافتند كه بعدها مركز حكومت شيعى ادريسيه شد. در تاريخ كلام اسلامى ،واصل بن عطا را بنيانگذار مكتب اعتزال مى دانند.

اول كسى كه چنين تحديد و مرزبندى را روا دانسته ابو حذيفه واصل بن عطاست و معناى منزله بين دو منزل كفر و ايمان اين است كه فاسق در احكام نكاح ،ميراث ، غسل بعد از مرگ ، نماز ميت و دفن در گورستان مسلمانان محكوم به حكم ايمان استو در مطاعنى مانند ذم ، لعن ، تبرى و اعتقاد دشمنى و عدمقبول شهادت محكوم به حكم كافر است .

3. از واصل بن عطا چهار نظريه نقل شده است : 1. اثبات رتبه اى ميان ايمان و كفر؛2.نفى صفات از خداوند متعال به منظور احتراز از تعدد قدما؛3. اثبات اختيار انسان ؛4. درميان على عليه السلام و مخالفانش حق ار باطل معين نيست .

هیچ سودی نکرد تا که خطا یافت شهرت ز واصل بن عطا

4 - منزله بين المنزلين ؛ گفته شد كه در طى حاكميت جبريه و جنگ زرگرى خلافت ،مسائلى شگفت براى انحراف اذهان و سرگرم كردن عوام و خواص مطرح مى شد. طرح مسئلهمرتكب كبيره و سرنوشت عقيدتى وى كه آيا مؤ من است يا كافر و يا منافق يكى ازمعضلاتى بود كه جدال بسيارى را باعث شده بود. واصل بن عطا در حوزه درس استادش ‍ حسن بصرى به اعتراض ايستاد و گفت كه نه مؤ من ونه كافر بلكه درجه اى بين اين دو. و اين حرف يكى ازاصول مكتب اعتزال شد. گفته مى شود طرح اين مسئله ابتدا از سوى خوارج بوده است .

3- واصل بن عطا معتقد است كه مرتكب كبيره نه مؤ من ، نه كافر و نه منافق است بلكهفاسق مى باشد؛ و معتزله بر اين عقيده مى باشد كه فاسق در منزلتى بين منزلت مؤ منو كافر جاى دارد.(194)

و واصل بن عطاء نوشت : بهترين سخنى كه در مسئله قضاء و قدر بمن رسيده ، كلاماميرالمؤ منين على بن ابيطالب است ، كه فرموده : آيا خدا تو را براه راست دلالت مى كند،آنوقت سر راه را بر تو مى گيرد، كه نتوانى قدمى بردارى ؟

نظريه واصل بن عطا كه صرفا به انكار صفات زايد بر ذات مى پرداخت وتحليل بيشترى از واقعيت صفات الهى ارائه نمى كرد.