هماهنگی واکه ای

در ترکی اگر واکهٔ پسوندی تحت هماهنگی واکه‌ای قرار گیرد بدین معنی که با آخرین واکهٔ ستاکی که به آن وصل می‌شود هماهنگ شود، آن پسوند را می‌توان پی‌بست خواند.

اگرچه این کشورها از زبان چینی صرفاً برای برقراری ارتباط نوشتاری استفاده می‌کردند، اما هر کشور سنت خود را در خواندن متون داشت. واژگان چینی با این تلفظ‌ها به‌طور گسترده‌ای به زبان‌های کره‌ای، ژاپنی و ویتنامی وارد شده‌اند و امروز بیش از نیمی از واژگان آن‌ها را تشکیل می‌دهند. این هجوم گسترده واژگان چینی منجر به تغییر در ساختار واجی این زبان‌ها شده و به توسعه ساختار مورایی در ژاپنی و به هم خوردن هماهنگی واکه‌ای در کره‌ای کمک کرده‌است.

قانون واکه‌ای دیگری که در ترکی آذربایجانی وجود دارد این است که بعضی پسوندها باید از قانون هماهنگی واکه‌ای دومی هم تبعیت بکنند، قانون هماهنگی لبی یا غیر لبی بودن. به‌طور مثال، دو پسوند لی / lı li و لو / lu lü.

زبان کره‌ای در زمان شاه‌سجونگ، هماهنگیِ واکه‌ایِ بیشتری نسبت به امروز داشت. واکه‌ها براساس وضعیتشان در واژه به صورت جفتی جایگزین می‌شدند. هماهنگی واکه‌ای بر صرف زبان اثر می‌نهد واج‌شناسی کره‌ای آن را با دو اصطلاحِ یین و یانگ توضیح داده است: اگر بُنِ واژه واکه‌ای یانگ (ژرف) داشته باشد، وندهایش هم واکه‌های یانگ خواهند داشت و اگر واکهٔ بُن یین (کم‌ژرف) باشد، واکهٔ وند هم یین خواهد بود. واجِ ㅣ (ای) حالت خنثایی داشت و برای همین در تقسیم‌بندیِ کره‌ای‌ها (جدولِ بالا) به عنوان حالتِ «میانی» معرفی شد.

مشخصهٔ دیگر ترکی هماهنگی واکه‌ای است. اکثر پسوندها دو یا چهار صورت متفاوت دارند و انتخاب از بین آن‌ها به واکهٔ ریشهٔ کلمه یا پسوند قبلی وابسته است: مثلاً حالت اَزیِ evler می‌شود evlerden «از خانه‌ها» ولی حالت ازی başlar «سرها» می‌شود başlardan «از سرها».

قزاقی با هماهنگی واکه‌ای زبان-ریشه‌ای عمل می‌کند بجز برخی واژگان نوین از خاستگاهی بیگانه (معمولاً روسی یا عربی) که استثناء هستند. این نیز یک سامانه گردسازی هماهنگ است که قرقیزی را تداعی می‌کند ولی هنوز در میان واج‌شناسان قویاً مورد تأیید قرار نگرفته‌است.

زبان قَزاقی یا تُرکی قَزاقی (به قزاقی: Qazaq tili, Қазақ тілі، قازاق ٴتىلى‎) زبانی از خانوادهٔ زبان‌های ترکی است، که با زبان قرقیزی نیز نزدیکی بسیاری دارد. این زبان توسط قزاق‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. این زبان شاخهٔ قپچاق زبان‌های ترکی بوده و به نوقایی و قرقیزی و به ویژه به قره‌قالپاقی مانستگی دارد. این زبان در جمهوری قزاقستان، ناحیه خودمختار ایلی قزاق (به قزاقی: یله قازاق اۆتونومیالی وبلیسی / Іле Қазақ аутономиялық облысы / İle Qazaq awtonomïyalıq oblısı) در سین‌کیانگ چین و استان بایان اوگلی (به قزاقی: Bai'-O'lke) در مغولستان زبان رسمی است. همچنین قزاقی به عنوان زبان اقلیتی و قومیتی در این مناطق نیز گویشورانی دارد: ۱٫۳۲۵٫۰۰۰ (ازبکستان)، ۱۵٫۰۰۰ (افغانستان)، ۱۵۰٫۰۰۰ (ترکمنستان)، ۱۲۰٫۰۰۰ (مغولستان)، ۱۰۰٫۰۰۰ (ترکیه)، ۴۰۰٫۰۰۰ (روسیه)، ۲۵٫۰۰۰ (به‌صورت پراکنده در اروپا)، و ۷٫۰۰۰ نفر (ایران - استان گلستان) می‌باشد. همچون دیگر زبان‌های ترکی، قزاقی یک زبان چسبانشی است و با هماهنگی واکه‌ای واژه‌سازی و ساخت جمله را بکار می‌گیرد.

در ترکی استانبولی هماهنگی واکه‌ای وجود دارد؛ به این معنا که واکه‌های کشیده (مثل آ-ای-او) و کوتاه (مثل اَ-اِ-اُ) همزمان در یک واژه نمی‌توانند بیایند. این ویژگی محدودیت‌هایی در تلفظ و گویش واکه‌ها ایجاد می‌کند و به همین دلیل است که در این زبان صالِح به صالیح، دانِش به دانیش یا اَلله به آللاه تبدیل می‌شود. هماهنگی واکه‌ای دارای استثناهایی، به‌خصوص در وام‌واژه‌هاست و قواعد آن بسته به منطقه تفاوت چشمگیری دارد.

معمولاً می‌گویند زبان ترکی شش حالت دستوری دارد. پایانه‌های حالت (durum ekleri «پسوندهای موقعیت») قاعده‌مندند و تحت هماهنگی واکه‌ای قرار می‌گیرند.

هفت واکه‌نویسه‌های بنیادین از هیچ خط دیگری اقتباس نشده‌اند. آن‌ها خطوط، نقاط و خطوطِ نقطه‌داری بوده‌اند که به نظر می‌رسد کاملا مستقل توسط شاه‌سجونگ و تالار شایستگانِ او برای دستگاه واج‌شناسی کره‌ای ابداع شده باشند و حداقل از دو مولفهٔ هماهنگی واکه‌ای و یُتینگی در ساخت و پرداختشان استفاده شده.