نخستین ترجمه قران

به عقیده اندرو جرج، حماسه گیلگمش از یک صد سال پیش که نخستین ترجمه‌های مدرن آن منتشر شد، در جایگاه یکی از آثار اصلی ادبیات جهان قرار گرفت. یکی از موضوعات اصلی در این حماسه، «ترس از مرگ» است و داستان سنتی «طوفان» (روایت اوتنپیشتی در لوح XI نسخه معیار) به آن پیوسته‌ است. نسخه‌های مختلف گیلگمش بر روی لوح گِلی و به خط میخی نوشته و در شهرهای باستانی مختلف در بین‌النهرین، شام و آناتولی پیدا شده‌اند.

بنابراین وجود این ویژگی آوایی در اغلب گویشهای خراسان نشان‌دهنده ویژگیهای کهن فارسی دری نخستین است که آن نیز به نوبه خود برگرفته از ویژگیهای زبان فارسی میانه بوده است. آثار باقی‌مانده از نخستین ترجمه‌هایی که از قرآن کریم از قرون چهارم و پنجم به زبان فارسی برجای مانده و منعکس‌کننده گونه‌های گفتاری زبان فارسی دری نخستین پیش از شکل‌گیری زبان ادبی است، نشان می‌دهد که این ویژگی آوایی در دوره رشد و تکوین زبان فارسی دری نیز ثبت شده است. یکی دیگر از ویژگی‌های آوایی کهن گویش‌های خراسانی بر جای مانده از زبان فارسی دری نخستین، این است که در مواردی که در فارسی معیار همخوانهای لبی و لب و دندانی غیرخیشومی «و»، «ب» و «ف» در پایان هجا یا در محیط بین دو واکه دیده می‌شود، به جای این همخوانها واجغلت w وجود دارد، برای مثال واژه‌های ga¦v (گاو) و a¦b (آب) در گویشهای قوچانی، اسفراینی، نیشابوری، سبزواری، گویش تربت‌حیدریه، خواف، قائن، بیرجند، تایباد و کاشمر به صورت gow و ow تلفظ می‌شود. تبدیل واج «س» به «ش» در برخی از گویش‌های خراسانی به ویژه گویش‌های جنوبی خراسان دیده می‌شود، برای مثال واژه سخت در گویش بیرجندی، گنابادی و اسفراین به صورت شَخ و در گویش قائنی به صورت «شِخ» تلفظ می‌گردد. تبدیل واج «ف» به «خ» نیز اتفاق می‌افتد، برای مثال واژه سفال در گویش بیرجندی و قائنی به صورت «سِخال» و «شخال» تلفظ می‌شود.

کتاب دده قورقود به زبان‌ها مختلف ترجمه شده‌است. نخستین ترجمه دده‌قورقود به زبان آلمانی در سال ۱۸۱۵ از روی نسخه کتابخانه درسدن در آلمان بود.

داستایفسکی را اوژن‌ملکیور دووگوئه،[الف] منتقد فرانسوی در دهه ۱۸۸۰ میلادی به اروپای غربی و فرانسه معرفی کرد. او داستایفسکی را در مقالات خود، قهرمانی آگاه به زوایای روان‌شناختی فقرا معرفی کرد که قصد داشت به یکه‌تازی طبیعت‌گرایی امیل زولا در ادبیات خاتمه دهد. در سال ۱۸۸۸ بنگاه انتشاراتی پلون[ب] فرانسه، نخستین ترجمه فرانسوی برادران کارامازوف را با عنوان «Les frères Karamazov» منتشر کرد. این ترجمه را ایلیا هالپرین-کامینسکی[پ] (مهاجر روسی‌الاصل) به اتفاق شارل موریس[ت] (شاعر نمادگرای فرانسوی) انجام دادند که با موفقیت تجاری نیز همراه شد.

هزارویک شب گالان نخستین ترجمه اروپایی هزار و یک شب است که توسط آنتوان گالان خاورشناس فرانسوی در ۱۲ جلد بین سال‌های ۱۷۰۴ تا ۱۷۱۷ منتشر شد.

نخستین ترجمه از آلمانی به انگلیسی به‌دستِ آبراهام بریل که یک روانکاو فرویدی بود به انجام رسید.

در دوران زمامداری امپراتور گورکانی اکبر کبیر (۱۵۵۶–۱۵۸۶) نخستین ترجمه از اوپانیشادها به زبان فارسی انجام شد.

شهریاری به زبان فرانسه مسلط بود و در مدتی که در زندان به‌سر می‌برد، زبان روسی را نیز در مدت ۹ ماه، به‌گونه خودآموز و از روی یک کتاب فرا گرفت و از همان زمان، دست به تألیف و ترجمه زد. نخستین ترجمه‌ای که از او به چاپ رسید، کتاب تاریخ حساب نوشتهٔ رنه تانون (نویسنده فرانسوی) در سال ۱۳۲۹ بود. او این کتاب را در زندان ترجمه کرد.

نخستین ترجمه از برادران کارامازوف به زبان انگلیسی، یک نسخه نمایشنامه‌ای بود که در سال ۱۹۰۵ منتشر شد. این ترجمه را ایزابل هپگود، مترجم آثار کلاسیک روسی، انجام داده بود اما نخستین ترجمه انگلیسی از برادران کارامازوف به عنوان یک رمان کامل را کنستانس گارنت در سال ۱۹۱۲ انجام داد. در سال ۱۹۹۰، لاریسا ولوکونسکی و ریچارد پِوییر که معتقد بودند طنز داستایفسکی و بیان زنده او در ترجمه انگلیسی این اثر نادیده گرفته شده‌است، این اثر را از نو به انگلیسی برگرداندند.

در آثار ثعالبی، اندرزها و امثال و کلمات قصار، حُکم مادّهٔ اولیه را دارند، اما اندیشه‌ای منظم در استفاده از آن‌ها به کار رفته است. ثعالبی برای اشاعه فرهنگ عربی بغداد در شرق ایران بسیار کوشیده است. نخستین ترجمه فارسی شناخته شده از آثار او، متعلق به قرن هفتم است؛ یعنی، دوره‌ای که ادبیات عرب، نمونه و سرمشق محسوب می‌شد.