معنی کلمه مراکز علمی در تمدن اسلامی در دانشنامه اسلامی
مسلمین با حرص و ولع فراوانی آیات قرآن را که تدریجا نازل می گشت فرا می گرفتند و به حافظه می سپردند و آنچه را که نمی دانستند از افرادی که رسول خدا آنها را مامور کتابت آیات قرآن کرده بود و به کتاب وحی معروف بودند می پرسیدند. بعلاوه بنا به توصیه های مکرر رسول خدا سخنان آنحضرت را که به سنت رسول معروف بود از یکدیگر فرا می گرفتند در مسجد پیغمبر رسما حلقه های درس تشکیل می شد و در آن حلقه به بحث و گفتگو درباره مسائل اسلامی و تعلیم و تعلم پرداخته می شد.
نخستین مرکز مهمی که به منظور ارتقاء علمی مسلمین به صورت رسمی تأسیس شد بیت الحکمه نام داشت که در بغداد ساخته شد. این مرکز که به هزینه خزانه دولتی یا بیت المال اداره می شد، محل اجتماع دانشمندان و پژوهشگران و به ویژه مترجمان شایسته ای بود که کتاب های علمی و فلسفی یونانی را به عربی ترجمه می کردند.
اساس بیت الحکمه را که نخستین کتابخانه مسلمانان در بغداد بود، هارون الرشید پایه ریزی کرد. پیش از آن منصور عباسی که از زمان وی کار ترجمه آغاز شده بود، دستور داد کتاب هایی از زبان های دیگر به عربی ترجمه شود و همین کتاب ها پایه بیت الحکمه گردید. در زمان مأمون بیت الحکمه توسعه یافت. او صد بار شتر کتاب به بغداد حمل کرد و ظاهراً این کتاب ها به دنبال قرار صلحی که بین وی و امپراتور روم، میشل دوم بسته شد، به مسلمانان داده شد.
مأمون همچنین 300 هزار دینار صرف ترجمه کتاب کرد. علاوه بر بیت الحکمه، مراکز علمی متعدد دیگری نیز وجود داشت؛ یکی از این مراکز دارالعلم ها بودند. این دارالعلم ها کتابخانه های عمومی به حساب می آمدند. از جمله این مراکز، دارالعلم فاطمیون در مصر است. در این نهاد که در 395 ق و به دستور الحاکم بامراللَّه، خلیفه فاطمی مصر در قاهره تأسیس شد، تقریباً یک میلیون جلد کتاب وجود داشت. دارالعلم موصل را نیز جعفر بن محمد حمدان موصلی برپا ساخت. این مرکز نخستین مرکزی بود که در آن کتاب هایی از همه رشته های علمی گردآوری شده بود. در طرابلس از شهرهای لبنان کنونی نیز در اواخر سده پنجم هجری، دارالعلمی با 1.6 میلیون جلد کتاب وجود داشت.
از دیگر مراکز علمی و بسیار مهم و مشهور دوره اسلامی، نظامیه ها بودند. در نیمه دوم سده پنجم هجری، خواجه نظام الملک با ساخت مدارسی به نام نظامیه در بغداد و نیشابور و شهرهای دیگر بنای این نظامیه ها را پدید آورد. در نظامیه بغداد که در 459 ق تأسیس شد، ابواسحاق شیرازی تدریس می کرد.
پس از آن بزرگ ترین مقام تدریس در این مدرسه به امام محمد غزالی رسید و از آن پس تأسیس مدارس در جهان اسلام گسترش یافت. مدارس و مراکز علمی که به امر خواجه در قلمرو سلجوقیان تأسیس شد به سبب انتساب به خواجه نظام الملک به نظامیه مشهور شدند. بجز نظامیه بغداد، نظامیه های دیگر را نیز می توان نام برد: نظامیه نیشابور که به خاطر توجه خواجه نظام الملک و دیگر پادشاهان سلجوقی به شهر نیشابور در این شهر تأسیس شد و افراد مشهوری چون امام موفق نیشابوری ، حکیم عمر خیام ، حسن صباح ، امام محمد غزالی و برادرش امام احمد و امام محمد نیشابوری در آنجا تربیت شدند. نظامیه نیشابور به خاطر شمار مدرسان و فقهای مشهوری که در آن به تعلیم مشغول بودند پس از نظامیه بغداد در جایگاه دوم قرار گرفت. نظامیه اصفهان و بلخ نیز استادان ناموری داشت.
به طور کلی می توان گفت: مراکز آموزشی و علمی در قلمرو اسلامی بسیار متعدد و متنوع بوده اند.