معنی کلمه قریه قبا در دانشنامه اسلامی
قبا در واقع بخشی از یثرب بوده و فاصله آن با شهر مدینه کم تر از چهار کیلومتر است. این روستا در روزگار صدر اسلام محل زندگی بخشی از قبیله اوس به نام بنوعمرو بن نوف بوده است.برخی از مسلمانانی که پیش از رسول خدا از مکه هجرت کرده بودند، در این روستا زندگی می کردند. قبا آخرین منزلگاه رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) و سلم در مسیر هجرت از مکه به مدینه بود. مسلمانان ساکن قبا و کسانی که از یثرب آمده بودند، در قبا به استقبال رسول خدا شتافتند. پیامبر پس از ورود به قبا چند روزی (و یا بیش از ده روز) به انتظار علی بن ابی طالب (علیه السّلام) نشست تا پس از ملحق شدن وی و دیگر همراهان او با هم وارد یثرب شوند.رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) در همین مدت کوتاه مسجد قبا را بنا نهاد. بعدها مسجد ضرار نیز در همین منطقه توسط منافقین ساخته شد که به دستور پیامبر ویران شد.
موقعیت جغرافیایی
بنا بر منابع متقدم، قریۀ قبا در دو کیلومتری جنوب یثرب (مدینه)، در سمت چپ راه مکه واقع، و بسیاری از بناهای آن سنگی بوده است. کسانی که قصد سفر از مکه به سوی مدینه را داشته اند، باید از این قریه عبور می کرده اند، اما امروزه به سبب احداث بزرگراه مکه ـ مدینه، با فاصله ای از آن می گذرند. نام این قریه برگرفته از نام چاهی است که در آن جا بوده و بنی عمرو بن عوف از انصار در آن قریه ساکن بودند. قریۀ قبا از مناطق خوش آب و هوای پیرامون یثرب بوده و نخلستان های فراوان و چاه های آب شیرین داشته و پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم)، قبل از ورود به مدینه، چند روزی در آن جا اقامت کرده است. مردم این قریه، نخستین سخنی را که پس از ورود حضرت، از ایشان شنیدند این بود: «آشکارا سلام کنید، از طعام خود به دیگران بخورانید، صلۀ رحم کنید و شب هنگام وقتی مردم در خوابند نماز بگزارید، پس به سلامت وارد بهشت شوید». پیش از آمدن رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)، شماری از مهاجران که از مکه به مدینه آمدند، به طور موقت در قبا سکونت گزیدند. پس از آن که رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) به قبا آمدند، چند روزی در آن جا توقف کرده و آن گاه که خانواده آن حضرت، همراه علی بن ابی طالب (علیه السلام) به ایشان پیوستند، راهیِ محل اصلی یثرب، یعنی جایی که امروزه مسجد النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) قرار دارد، شدند.
پیشینه
رسول خدا هنگام هجرت از مکه به مدینه، در روز دوشنبه ۱۲ ربیع الاول وارد محلۀ قبا شد و به همراه ابوبکر و عامر بن فهیره به میان قبیلۀ بنی عمرو بن عوف رفت و مهمان کلثوم بن هدم بن امری القیس بن الحارث ــ از شیوخ قبیلۀ اوس ــ شد. سپس منزل سعد بن خثیمه را، که در مجاورت آن قرار داشت، محل ملاقات و گفتگو با مردم قرار داد. براساس روایات شیعی، سبب توقف چند روزۀ پیامبر در محلۀ قبا آن بود تا حضرت علی (علیه السلام) به همراه فواطم به ایشان بپیوندد. منابع تاریخی نیز از پیوستن علی بن ابی طالب به رسول خدا در قبا و سکونت در خانۀ کلثوم بن هدم خبر داده اند، با تأکید بر این که توقف چهار روزه برای ساخت مسجد قبا بوده است. روایت شده که رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) روز دوشنبه ۱۲ ربیع الاول تا جمعه شانزدهم آن ماه را در میان قبیلۀ عمرو بن عوف گذراند و جمعه آن جا را به مقصد مدینه ترک کرد. چون ظهر هنگام به قبیله بنی سالم بن عوف رسید، با همراهان خود، در مسجد آنان نماز جمعه را اقامت کرد که آن را نخستین نماز جمعه و نخستین خطبۀ آن حضرت در شهر مدینه ثبت کرده اند. این مسجد، که در پانصدمتری مسجد قبا قرار داشت، به مسجد جمعه شهرت یافت.