معنی کلمه قرائات از دیدگاه روایات در دانشنامه اسلامی
در حدیثی از سوی عامه و خاصه وارد شده است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) فرمود: «ان هذا القرآن انزل علی سبعة احرف فاقرؤا ما تیسر منه». مضمون حدیث مذکور، با تعابیر مختلف از علمای عامه و خاصه وارد شده است. قبل از شروع به بحث در معنای «احرف» و «سبعه» و محتوای حدیث، چند مطلب قابل تذکر است:
← برسی سندی روایت
با مطالعه در تاریخ عرب جاهلی و صدر اسلام و با پی بردن به جو حاکم بر حجاز در ابتدای طلوع خورشید اسلام و نیز با توجه به منطق دین آخرین پیامبر خدا، در مورد عبادت و فرمانبرداری از خداوند، بدون شک باید بگوییم اسلام همیشه جاذبه اش بسیار قوی و مقدم بر دافعه اش می باشد.آن اعرابی ای که قبل از اسلام، فقط بخاطر یک کلمه حرف یا یک شعر ـ چون در مخمصه و تنگنای اجتماعی واقع می شد و احساس سرشکستگی می کرد ـ سالهای متمادی جنگ وخونریزی به راه می انداخت و یا بخاطر دختر بودن فرزندش او را زنده به گور می کرد تا این ننگ و عار اجتماعی را از گردنش بردارد، آیا بخاطر دینش این سرشکستگی اجتماعی را بجان خواهد خرید؟ البته که نه؛ چون گرچه روی به اسلام آورده ولی آن روحیه عناد وار و عصبیتش از بین نرفته و منطق دین نیز چنین اجازه ای نمی دهد کسی را که جذب اسلام شده و به آن رو آورده در ابتدای امر، او را تنها بخاطر عدم صحت قرائت، طرد کند و یا عامل طردش را به وجود آورد و عکس العمل پیامبر نیز در مشکلات اجتماعی، بسیار زیبا و دقیق است چرا که تمام افعال و اقوالش به تعلیم و برگرفته از وحی الهی است.از آنجا که لهجه های عرب بسیار متفاوت است و اگر قرار بود قبل از مانوس شدن با قرائت قرآن، به لهجه قریش به عرب تازه مسلمان بگویی غلط خواندی، آن روحیه، لجاج و عنادش طغیان می نمود و از دین خارج می گشت و یا کینه به دل می گرفت. پس چه زیباست که پیامبر در ابتدای امر، همه ی قرائت ها را ـ که معنای اصلی تغییر نیافته ـ تایید می نماید و به یکی می فرماید: «احسنت» نیکو و درست خواندی و به دیگری که ـ به گونه ای دیگر قرائت کرده ـ می فرماید: «اصبت» به حق قرائت نمودی و به سومی می فرماید: «هکذا انزلت» یعنی آیه همین گونه نازل شد.البته قابل توجه است که تایید پیامبر، قراءات مختلف را و یا مجوز ایشان در قراءات مختلف به جهت تیسیر، بدانگونه نیست که هر کس به هر شکل خواست بخواند بلکه باید مراد اصلی خداوند تبارک و تعالی تغییر نکند و چنین اتفاقی هم طبعا رخ نمی داده چرا که تازه مسلمانان قصد عناد ورزی با قرآن را نداشتند و چه بسا اهتمام در صحت قرائت و تعلم شیوه قرائت پیامبر داشته اند ولی چون کلمات، هم معنا و مترداف بوده اند لذا بعضی از آنها را که فراموش می کردند و به جایش کلمه مترادف را می گذاشتند و بنا بر مقدمه ای که بیان داشتیم، باید بگوییم که منظور پیامبر از کلمه «انزل» معنای مجازی بوده و نه حقیقی و این مطلب بر متبحر علوم اسلامی واضح و روشن است.بعد از تعلیم و قرائت پیامبر اسلام (صلی الله علیه واله وسلم) صحابیان در صدد حفظ و یادگیری آن بوده اند و از آنجا که صحابیان از قبایل متعدد عرب بوده اند که هر کدام لهجه و اصطلاح خاص خود را داشته اند، پس در امر قرائت، طبیعی است که دچار اختلاف قرائت شوند و چه بسا از این امر رنج می برده اند و به پیامبر مراجعه کرده و خواستار اصلاح این مشکل اجتماعی می شدند و تحقیقا پیامبر اکرم نیز امر به ما لایطاق نمی کند ـ و واقعا هم مشکل ما لا یطاق بوده ـ چون یادگیری یک لهجه و زبان خاصی که قرآن به آن شیوه نازل شده، برای افرادی که در تمام عمر با لهجه خودشان مانوس بوده اند، نامانوس می نموده و برای پیران با ممارست و ریاضت همراه بوده است.پس بنابراین، تیسیرا علی الامه این اختلاف قرائت را می پذیرفته است؛ چون معنا و مراد اصلی خداوند تغییر نمی یافته ـ و تا حدی که مقصود اصلی خداوند تغییر نیابد حضرت، می پذیرفت ـ و چون ما معتقدیم که تمامی افعال و اقوال پیامبر، تعلیم وحی است پس باید قبول کنیم که اصطلاح «انزل» در حدیث از این باب است و پیامبر خدا (صلی الله علیه واله وسلم) مجازگویی فرموده است.این جواز قراءات، مقطعی و برای یک برهه از زمان نیست؛ چون نسخ نشده و مادامی که برای افراد، قرائت، مشکل و حرج داشته باشد، این اجازه داده شده، لذا آنهایی که فکر می کنند عثمان مردم را بر یک قرائت جمع کرد و بعد از آن این حدیث نسخ شده، در اشتباه می باشند؛ چون عمل عثمان، جهت رفع حرج و عسر نبود بلکه جهت نجات مسلمین از انحراف بود، همانطورکه اشاره شد، هر گروه بخاطر قرائت مختلف، با اختلاف بسیار شدید، گروه دیگر را تکفیر می کرد. بنابراین، باید گفت این اختلافات، دامنه چشمگیری پیدا کرد و تلاش های عثمان هم ثمری نبخشید، اگر چه باعث شد بعدها قراءات صحیح در همان شهرهایی شهرت پیدا کند که آن پنج مصحف بدان ها فرستاده شده بود تا اینکه همزمان با اختلاف قراءات، قراء سبعه از شهرهای بزرگ بپا خواستند و از اول دوران جوانی به امر قرائت اهتمام ورزیدند و تمام عمر خود را صرف تتبع و تحقیق در امر قرائت نمودند و به طوری که اشاره شد آنها همیشه اوقاتشان را در امر قرائت صرف می کردند و در بلاد اسلامی مشهور شدند و همة مردم آنها را به عنوان موثق ترین اشخاص و قرائتشان را به عنوان بهترین قرائت، برگزیدند.
تطبیق سبعه احرف بر قرائات سبعه
ما برای اثبات این که این حدیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) به قراءات سبعه اشعار دارد ـ البته نه مستقیما ـ دو دلیل اساسی می آوریم:
← دلیل اول
...