[ویکی فقه] عتاب نفس، ملامت کردن خویشتن؛ از اسلوب بدیعی قرآن را می گویند. «عتاب نفس» یکی از شیوه های بدیع در قرآن وآن است که کسی نفس خود را مورد خطاب قرار داده و آن را توبیخ ، مذمت و ملامت کند و از اعمال گذشته خود حسرت خورد. در قرآن مانند:۱. (ویوم یعض الظالم علی یدیه یقول یا لیتنی اتخذت مع الرسول سبیلا) و روزی است که ستمکار دست های خود را می گزد (و) می گوید ای کاش با پیامبر راهی برمی گرفتم» ؛۲. (ان تقول نفس یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب الله…)؛ «تا آنکه(مبادا) کسی بگوید دریغا بر آنچه در حضور خدا کوتاهی ورزیدم».
جملاتی از کاربرد کلمه عتاب نفس
يا آنكه تقدير و فرض كن كه ايستاده اى در حضور مرد صالحى از كسان خود، كه او تورا ملاحظه مراقبت مى كند و در مد نظر اوئى ، و مى بيند او تو را و او كسى است كه رغبتدارى و مى خواهى كه تو را به صلاح و سداد بشناسد، پس در اين وقت مى لرزد بدن توو خاشع مى شود جوارح تو و مى ايستد و ساكن مى شود اجزاى بدن تو، از ترس آنكهمبادا آن شخص عاجز مسكين ، نسبت دهد تو را به قلت خشوع ، و اگر چنانچه بيابى در نفسخود نگاهداشت و آرام در وقت ملاحظه آن بنده خوارذليل مسكين ، پس عتاب كن نفس خود را و خطاب كن با او كه اى نفس ! دعاء مى كنى كه منخداى را مى شناسم ، پس حيا چرا نمى كنى از اين جراءت كه نسبت به او دارى ؟ با آنكهحساب مى برى از بنده اى از بندگان او.
على بن ابى رافع گفت : چون عتاب و ناراحتى آن حضرت با من ، به گوش دخترشانرسيد نزد حضرت رفتند و گفتند: من دختر شما هستم ... حضرت به او فرمود: دخترم بهجهت هواى نفس خود از دايره حق بيرون مرو! مگر همه زنان مهاجر در عيد قربان چنين زينتىدارند كه تو مى خواهى داشته باشى ؟!
کرا تاب عتاب اوست بیدل کاتش سوزان به خاکستر نفس می دزدد از اندیشه ی خویش
تو در پرداخت و فرستادن خراجت تاءخير نداشتى . من علّت آن را نمى دانم ، امّا تو را بهتقواى الهى دعوت مى نمايم و تو را برحذر مى دارم از اين كه اجر و پاداش خود راضايع نمايى و جهاد خود را با خيانت به مسلمانانباطل سازى . از خدا بترس و نفس خود را از حرام دور نگهدار و راهى براى عتاب من قرارمده كه ناچار شوم در آن صورت تو را مؤ اخذه كنم . هميشه مسلمانان را عزيز دار و بهاهل ذمه و معاهدين ، ظلم مكن و در آنچه خدا به تو داد، آخرت را برگزين . در عينحال نصيب خود را از دنيا فراموش منما و همان گونه كه خداوند به تو نيكى كرده است ،به ديگران نيكى نما و هرگز در زمين فساد مكن كه خدا مفسدان را دوست ندارد.(671)
هيچ تجهيزى در سفر آخرت براى شما مفيد نيفتد الا كمالات نفسانيه و تقواى قلب واعمال صالحه و صفاى باطن . بى عيب بودن و بى غش بودن . فرضا كهاهل ايمان ناقص صورى باشى ، بايد از اين غش ها خالص شوى تا در زمره سعدا وصالحين قرارگيرى . رفع غش با آتش توبه و ندامت ، و گذاشتن نفس را در كوره عتاب وملام ، و ذوب كردن آن را به آتش پشيمانى ، و برگشت به سوى خدا است . در اين عالمخودت را اصلاح بكن و الا در كوره عذاب الهى و (نار الله الموقده ) (54) قلبت راذوب كنند و خدا مى داند چند قرن از قرن هاى آخرت ، اين اصلاحطول مى كشد. پاك شدن در اين عالم ، سهل و آسان است تغييرات و تبديلات در اين نشاهخيلى زود واقع مى شود، و اما در آن عالم تغيير به طور ديگرى است وزوال يك ملكه از ملكات نفس ، قرن ها طول دارد.