طاق و نیم طاق

چون ابروی معشوقان با طاق و رواقست چون روی پریرویان با رنگ و نگارست

دور از آن طاق ابروان دارم دلی از صبر طاق و با غم جفت

ایا چرخ ویرانه، ویران شوی چه آن خانه بی طاق و ایوان شوی

خانه ات را گفت ویران ساختند طاق و سقفش را به خاک انداختند

ساختمان قدیمی که آن را مقبره باباعبداله می‌نامند اولین آتشکده این روستا بود است زیرا باتوجه به تیزی طاق و گنبد آن بنای غیر اسلامی است و در هنگام ورود اعراب به علت روستا بودن این مکان فقط نقش این بنا را تغییر دادند.

ج. چهارطاقی نیاسر نزدیک کاشان، متعلق به دوره اردشیر یکم ساسانی، یک چهارطاقی با نقشه سنّتی است که گنبد آن شامل هشت قالب گچی ترکیب شده با نی در لابه‌لای اندود داخلی طاق و در نوع خود بی‌نظیر است.

جدا ز طلعت طاق ابروان چه سود کند که بر فلک کشی از سنگ و خشت طاق و رواق

برای عبرتست این طاق و ایوان تو جز شهوت نمی‌بینی چو حیوان

بر ابروی تو از هر طاق و منظر دیده‌ای بینم چو بر شکل مه نو چشم حسرت روزه‌دار‌ان را

نقشه مستطیل شکل و وسیع کرخ شاپور با ابعاد یک به چهار کیلومتر، آن را شبیه شهر گندی‌شاپور ساخته بود. پیرامون شهر را باروی مستحکمی از خشت دربر می‌گرفت و علاوه بر آن، داخل شهر نیز به وسیله دو دیوار عرضی به سه بخش تقریباً مساوی تقسیم شده بود. بخش شمالی شهر تقریباً نصف مساحت شهر را در بر می‌گرفت. نظم و ترکیب خرابه‌ها امکان می‌دهد نقشه شطرنجی قائم‌الزاویه خیابان‌ها را چنین تصور کرد که یک محور فرعی با محور طولی در وسط در بخشی از شهر یک چهار راه اصلی را به وجود می‌آوردند. منازل، محل کار و تجارت در نیمه شمالی و کاخ‌ها و محلات اشراف در جنوب شهر قرار داشت. بخش جنوبی شهر محل اختصاصی شاه و کاخ او بوده است. این بخش از شهر شامل باغ‌های بسیار وسیعی بود که یکی از آن‌ها در طول دیوار جنوبی شهر قرار داشت. این کاخ با آجر و ساروج ساخته شده و مرکب از یک تالار چهار گوش است که گنبدی آن را پوشانده است. این بنا با استفاده از پوشش طاق و تویزه ساخته شده است. تالار این کاخ در وسط و به هر جانب یک در داشته و در طول تالار از هر جانب هشت روزنه آن را روشن می‌کرده است؛ بنابراین، اینجا طرز نور گرفتن از طاق را برای اولین بار نشان می‌دهد که عیناً بعدها در یکی از کلیساهای جنوب فرانسه مشاهده می‌شود. عرض پی دیوار باقی‌مانده در ضلع شرقی کاخ ۳۵٫۲ متر و طول دیوار شکسته باقی‌مانده ۱۱ متر و پی جرز شمالی بنا از سمت غرب دو متر و عرض ضلع دیوار باقی‌مانده در سمت شمال بنا ۳۵٫۵ متر است. برای مشروب ساختن این کاخ از فاصله هفت الی هشت کیلومتری بالاتر، در محلی به نام پای‌پل، نهرهای بزرگ زیرزمینی احداث کرده و به وسیله آن آب کرخه را به درون این محوطه رسانیده‌اند.

در زمان حکومت غازان خان و الجایتو اقداماتی برای بازسازی شهر اصفهان صورت گرفت و شهر بسیار توسعه یافت. در دورهٔ ایلخانان محرابی در قسمت غربی ساختند که با بهترین استفاده از هنر گچ‌بری و خطاطی، به زیباترین محراب گچ‌بری عصر ایلخانی مبدل شد. در مقابل این محراب، شبستانی با ستون‌های متعدد مربوط به قرن سوم هجری وجود داشت. کمتر از نیم قرن بعد این شبستان تخریب شد و فضایی یک‌دست و بدون ستون ایجاد گردید؛ اما در حفاری‌های ادوار بعد، زیر همین فضای ایجادشده، باقی‌ماندهٔ ستون‌های اعصار قبل همچنان وجود داشته‌است. فضای جدیدی که ساخته شد، طاق و تویزه داشت و این تویزه‌ها به صورت ضربی ایجاد شده بودند. طاق‌ها هر کدام پوشش‌های مختلفی داشتند؛ پوششی که در دیگر ادوار تاریخی بی‌سابقه بوده‌است. در همین زمان طاق‌های دوطبقه هم ساخته شد.

در دزفول، بناها بین شش تا هفت متر ارتفاع دارند و در آن‌ها تزئینات متنوع و زیبای آجری به چشم می‌خورد. پوشش ساختمان‌ها عموماً طاق و قوسی و از نوع پنج و هفت و نیم دایره است و قدمت عمومی بناها به دوره‌های قاجار و پهلوی نسبت داده می‌شود. البته آثاری از دوره صفوی نیز در این بافت کهن وجود دارد و تک آثاری بسیار نفیس همچون پل قدیم و آسیاب‌ها به دوره ساسانیان مرتبط است. هم‌اکنون در محدوده ۲۴۰ هکتاری بافت تاریخی دزفول، بیش از ۱۱۳ اثر ثبت شده ملی شامل مساجد، حمام‌ها، خانه‌ها و گذرهای تاریخی وجود دارند