سفرنامه فرهاد میرزا

میرزا رضی وقایع جنگ فرانسه و اتریش و روس (۱۸۰۵ م) را که از لسان اروپایی به ترکی ترجمه شده بود، برای مطالعه فتحعلی شاه، به زبان پارسی ترجمه کرده است. رساله «عشق و روح» و «حسن و دل» نیز از منشآت اوست و از مشاهیر مکتوبات وی نامه مفصلی است که از قول فتحعلی شاه به ناپلئون اول نگاشته و تمام آن در «زنبیل» فرهاد میرزا معتمدالدوله چاپ شده است.

فرزند پنجم فیروز میرزا و هما خانم، به نام ماه‌سما خانم با پسرعمویش، عبدالعلی میرزا، پسر فرهاد میرزا معتمدالدوله ازدواج کرد و لقب عصمت‌السلطنه یافت، اما در جوانی در شیراز درگذشت. آرامگاه او در حافظیه شیراز قرار دارد.

برج و بارو و دروازه‌های هفت‌گانه صحن که با توجه به معماری زیبای آن و کاشی‌کاری نفیس پراکنده در سردرها و کتیبه‌ها چشم بیننده را می‌نوازد، از ساخته‌های فرهاد میرزای قاجار (عموی ناصرالدین شاه) می‌باشد.

اینک متن ظفرنامه را از تاریخ گزیدۀ حمدالله مستوفی به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی می‌آوریم. باید توجه داشت که این متن با ظفرنامه در تاریخ گزیده‌ای که کاظم رجوی در "ترانۀ نوروزی یا نامۀ پیروزی" آورده است متفاوت است. وی قبل از ذکر متن ظفرنامه می‌نویسد: "این قسمت از یک نسخۀ قدیمی تاریخ گزیده که در 857 ه.ق نوشته شده، عیناً استنساخ می‌شود. این نسخۀ گرانبها از کتب مرحوم فرهاد میرزا معتمدالدوله بوده که در سال 1910 میلادی به سعی و اهتمام مستشرق معروف، مستر براون انگلیسی، عکس‌برداری شده است." در این نسخه، قسمت اول ظفرنامه‌ای که خواهد آمد تا "بزرگمهر گفت از استاد پرسیدم از خدای تعالی چه خواهم..." موجود نیست و چنین به نظر می‌رسد که این قسمت بعدها بدان افزوده شده باشد. در تاریخ گزیده، بدون آن‌که نامی از ظفرنامه برده شود دربارۀ بزرگمهر آمده است:

با این حال، سطح علم او در مقایسه با برادران دیگرش به ویژه جهانگیر میرزا و فرهاد میرزا که تحت آموزش دو قائم‌مقام (میرزا عیسی و بعد پسرش میرزا ابوالقاسم فراهانی که به صدر اعظمی رسید) قرار گرفتند و در کاتبی و علوم دیگر سرآمد شدند، محدود بود.

مهرماه خانم عصمت‌السلطنه شاهزاده قاجار و سفرنامه‌نویس مهرماه خانم دختر فرهاد میرزا معتمدالدوله از بطن جهان‌آرا خانم دختر محمدعلی میرزا دولتشاه بود. محمدشاه که در اواخر عمر نسبت به فرهاد میرزا کمال محبت را داشت، برای آن که برای پسر محبوب خود عباس میرزا ملک‌آرا، که معروف بود رقیب ناصرالدین میرزا برای جانشینی شاه است، حامی‌ای در خانواده سلطنت ترتیب دهد، مهرماه خانم را به نامزدی مُلک‌آرا درآورد. اما با فوت محمدشاه در ششم شوال ۱۲۶۴ قمری و آغاز سلطنت ناصرالدین شاه، ملک‌آرا به عتبات عالیات تبعید شد و این ازدواج محقق نگردید.

امیرقاسم خان سرانجام نیز در قمشه چشم از جهان پوشید و همانجا به خاک سپرده شد. در همان روزی که ملک جهان خانم مهدعلیا با محمد میرزا (بعدها محمد شاه) عروسی کرد سلیمانخان برادرش هم با ملک‌زاده خانم دختر محمدقلی میرزا ملک‌آرا پسر فتحعلی شاه ازدواج نمود. مهدعلیا به این برادر فوق‌العاده علاقه‌مند بود و به همین سبب ناصرالدین شاه که به سلطنت رسید اورا به حکمرانی اصفهان فرستاد. به قراری که عباس میرزا ملک‌آرا برادر ناتنی ناصرالدین شاه ضمن یادداشت‌های خود می‌نویسد پیش از این که ناصرالدین شاه از تبریز وارد طهران شود مهدها سلیمان خان را با اسدالله خان یکی از برادرهای ناتنی خود مأمور کرد تا عباس میرزا را نابینا کنند، و او در نتیجه اقدامات حاج فرهاد میرزا معتمدالدوله و وساطت سفارت انگلیس این مخمصه نجات یافت.

ابوالحسن خان در سال ۱۸۷۶ به فرمان سرفرماندار جدید فارس، فرهاد میرزا معتمدالدوله، در حالی که مورد خشم قرار گرفته بود از کار برکنار شد.

علیقلی میرزا اعتمادالسلطنه در معرفی میرزا عبدالوهّاب ملقّب به میرزا محرم، او را فردی متبحّر در سرودن شعر برای بیان تاریخ در ساختار ابجد، عنوان می‌نماید. یکی از این ماده تاریخ‌ها متعلّق به شمس العماره است که بر اساس حروف ابجد، ۱۲۸۱ق یعنی تاریخ آغاز ساخت بنا می‌باشد. محتمل است در ذهن خواننده چنین خطور نماید که این نوع ذکر تاریخ به ابجد، معمولاً شامل زمان انجام کاری است؛ لیکن میرزا خلیفه در مراسم کلنگ زنی توسعهٔ شهر تهران نیز در سال ۱۲۸۴ق، با سرودن بیتی آغاز شروع به کار این پروژه را اعلام می‌دارد. محمودخان صبا ملک الشعرا هم تابلویی از عمارت بادگیر به تاریخ ۱۲۸۱ ق کشیده‌است، که ذکاء، زاویهٔ دید نقّاش را از بالای شمس العماره می‌داند. با این تفاسیر، آغاز احداث بنا در سال۱۲۸۱ق و حدود دو سال بعد، در سال۱۲۸۳ق به پایان رسیده‌است. فرهاد میرزا نیز به این موضوع اشاره کرده‌است. لازم است ذکر شود که عدد ۱۲۸۳ به حساب جُمَل[ابجد]کاخ شاهنشاه می‌شود، البته ذکاء آن را کاخ شاهانشاه می‌خواند که به حساب جُمَل[ابجد] برابر با ۱۲۸۴ق می‌شود. در عکسی متعلّق به سال ۱۳۱۰ ق، پلکان جلویی ایوان، دیگر دیده نمی‌شود و مویّد آن است که این بنا نیز مانند دیگر بناهای ایوان دار، برای دسترسی به ایوان از اتاق‌های گوشواره استفاده می‌شود.