زریاب خویی، عباس (خوی ۱۲۹۸ـ تهران ۱۳۷۳ش) ادیـب، مصحّــح، مورخ، دانشنامه نگار و مترجم ایرانی. دورۀ اول دبیرستان را در زادگاه خود گذراند. چون دورۀ دوم دبیرستان در آن شهر وجود نداشت و عدم امکانات مالی خانواده مانع ادامۀ تحصیل او در شهرهای بزرگ بود، به تحصیل مقدمات زبان، ادبیات عرب و مقدمات فقه و اصول نزد علمای شهر خود پرداخت. در ۱۸سالگی برای ادامۀ تحصیل به قم رفت و ضمن فراگرفتن درس های حوزه، به مطالعۀ کتاب در زمینه های دیگری نظیر کتاب های اجتماعی، فلسفی، روان شناسی، ریاضی و زبان فرانسه مشغول شد. پس از آن که همۀ علوم دینی را فراگرفت در ۱۳۲۲ش به زادگاه خود بازگشت و یک سال به تدریس پرداخت. در ۱۳۲۴ش به تهران آمد و ضمن کار در کتابخانۀ مجلس شورای ملی، به تحصیل در دانشکدۀ معقول و منقول دانشگاه تهران مشغول شد و دانشنامۀ لیسانس گرفت. آن گاه به کتابخانۀ مجلس سنا منتقل شد. در ۱۳۳۴ش به معرفی تقی زاده، بورس مطالعاتی هوموارت آلمان در اختیار او قرار گرفت و حدود پنج سال در آن خطّه به تحصیل پرداخت. با دریافت درجۀ دکترا در تهران، پس از مدتی کار در مجلس سنا، به دعوت هنینگ از ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۳ش در دانشگاه برکلی تدریس کرد. سرانجام به وطن بازگشت و تا ۱۳۵۷ش با سِمت استادی در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران به تدریس پرداخت و با قریب به اتفاق دایرة المعارف ها همکاری مؤثر داشت. آثار او شامل تألیف و ترجمه است. از تألیفاتش: آینۀ جام، مجموعۀ مقالات (۱۳۶۸ش)؛ سیرۀ رسول الله (۱۳۷۰ش)؛ تصحیح متن عربی الصیدنۀ ابوریحان (۱۳۷۰ش)؛ تلخیص و تصحیح روضةالصفا (۱۳۷۳ش). از ترجمه هایش: تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، نولدکه (۱۳۵۸)؛ تاریخ فلسفه، ویل دورانت، در ۲ جلد؛ لذّات فلسفه، ویل دورانت (۱۳۴۴ش)؛ دریای جان، هلموت ریتر (۱۳۷۴ش).
معنی کلمه زریاب خویی عباس در دانشنامه اسلامی
[ویکی نور] «عباس زریاب خویی»، در 20 مرداد 1298ش، در خوی، از شهرهای آذربایجان غربی، دیده به جهان گشود. پدرش پیشه وری ساده بود. نخستین سال های تحصیل زریاب نزد مکتب داری محلی به نام ملا کبری به آموختن قرآن سپری شد. وی در مدت دو سال سراسر قرآن را فراگرفت و طی آیین خاصی که خود به خوبی شرح داده از مکتب خانه به خانه پدر روانه شد، سپس به مدرسه ای رفت که حدّ فاصل مکتب خانه های قدیم و مدارس جدید بود، اما به طور کلی در ابتدا، از این گونه مدارس که تازه تأسیس می شد چندان خشنود نبود. در همین زمان مطالعه غیر درسی را آغاز کرد و به مطالعه کتاب های فارسی موجود در شهر خوی که بیشتر مذهبی و ادبی بود پرداخت و سپس به مطالعه متون ترکی آذری که اکثر آنها چاپ باکو بود، روی آورد. از کتاب هایی که - به گفته خود او - در روزگار کودکی و نوجوانی بر وی تأثیر نهاد آثار تاریخی عباس اقبال، شرح حال رودکی اثر سعید نفیسی و به خصوص سخن و سخنوران بدیع الزمان فروزان فر بود. از استادان وی شیخ فضل الله، روحانی شهر خوی را می توان نام برد که روزهای جمعه مجلس وعظ برگزار می کرد و به مذهب شیخیه گرایش داشت. استاد دیگر او حاج شیخ عبدالحسین اعلمی بود که زریاب «حاشیه» ملا عبدالله و قسمتی از «معالم» و کتاب «مطوّل» را نزد او فراگرفت. آن گاه به آموختن «شرح جامی» در نحو نزد حاج میرزا حسن فقیه پرداخت و سپس به آموزش زبان و ادبیات عربی روی آورد. عباس زریاب، در سال 1316 و در اوج قدرت رضا پهلوی، پس از اتمام دوره اوّل دبیرستان، عازم قم شد و به تحصیل علوم حوزوی پرداخت و شش سال در آنجا ماند. وی در آغاز، در مدرسه ناصریه حجره ای به دست آورد و در آنجا به خواندن مقدمات و سطوح پرداخت و سپس به آموزش فلسفه اسلامی روی آورد و «اسفار» را فراگرفت. پس از دو سال اقامت در قم و مطالعه بی وقفه توانست خود را برای حضور در دروس عالی تر آماده سازد. «رسائل» را نزد سید محمد یزدی، معروف به داماد، کفایه را در محضر سید احمد خسروشاهی، از شاگردان سید محمدتقی خوانساری و مکاسب را نزد شیخ محمدعلی کرمانی فراگرفت. از سال 1318 «شرح منظومه» و «اسفار» را در محضر امام خمینی(ره) و حاج شیخ مهدی مازندرانی آموخت. در قم، علاوه بر متون حوزه، به مطالعه کتب دیگری نیز روی آورد که کتب اجتماعی و فلسفی و اصولی اهل سنت و نیز پاره ای از متون اروپایی که به عربی ترجمه شده بود، از آن جمله است. زریاب در سال 1322، به سبب بیماری پدرش، به خوی بازگشت و چند سالی را در آن شهر گذراند. در شهریور همان سال به تهران آمد و با معرفی مرحوم آقا محمد سنگلجی و تقی تفضلی در کتابخانه مجلس شورای ملی استخدام شد و هم زمان با آن در دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت و درجه لیسانس گرفت. عباس اقبال آشتیانی که از زریاب به عنوان «کتابدار فاضل کتابخانه دارالشورای ملی» یاد می کند، از وی در تهیه فهارس کتاب «شدّ الإزار» (به تصحیح محمد قزوینی) استمداد طلبید. در سال 1334 به پیشنهاد سید حسن تقی زاده، بورس مطالعاتی بنیاد هومبولدت آلمان در اختیار وی قرار گرفت و نزدیک به پنج سال در شهرهای ماینز، فرانکفورت و مونیخ به مطالعه تاریخ و فلسفه پرداخت و سرانجام رساله دکترای خود را تحت عنوان «گزارش در باره جانشینان تیمور»، برگرفته از «تاریخ کبیر جعفری» تألیف ابن محمد الحسینی زیر نظر شل و رویمر به پایان رساند. پس از بازگشت به تهران، مدتی در کتابخانه مجلس سنا مشغول شد و در راه اندازی آن نقش مؤثری ایفا کرد؛ تا اینکه پرفسور هنینگ او را به آمریکا دعوت کرد و دو سال در دانشگاه برکلی کالیفرنیا به تدریس پرداخت، اما سکونت در کشورهای دیگر را خوش نداشت و پس از دو سال تدریس در آن دانشگاه و با وجود اصرار هنینگ، به وطن بازگشت و در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران استاد تاریخ شد.
جملاتی از کاربرد کلمه زریاب خویی عباس
دانش‌پژوه به همراه ایرج افشار، منوچهر ستوده، مصطفی مقربی و عباس زریاب خویی نشریه فرهنگ ایران زمین را بنیان نهاد و از فروردین ۱۳۳۲ تا ۱۳۶۲ این مجله را منتشر می‌کرد.
همچنین به اتفاق ایرج افشار، محمدابراهیم باستانی پاریزی و عباس زریاب خویی، به دیدار محمدعلی جمال‌زاده در ژنو رفت. این سفرها موجب آشنایی بیشتر او با محققان خارجی و آثار آنها دربارهٔ موضوعات ایران‌شناسی و اقدام به ترجمهٔ برخی از آن آثار به زبان فارسی شد.
وی در این برنامه از استادان و دانشمندان و پژوهشگران دعوت می‌کرد که دربارهٔ موضوعی ویژه سخنرانی کنند. سخنرانی‌های مورد نظر، در سراسر ایران، با زبانی ساده، روان و شیرین پخش می‌شد. عباس زریاب خویی و نوش‌آفرین انصاری از جمله پژوهشگران این برنامه بودند.
کتاب فتوحات همایون تألیف سیاقی نظام و نسخه‌ای خطی است که عباس زریاب خویی متن آن را به چاپ رسانده‌است. مطالب آن دربارهٔ فتح خراسان، که شاه عباس اول در سال ۱۰۰۷ ه.ق در جنگ با اوزبکان به آن مهم دست یافت؛ و نیز منبع دست اولی از آن فتح و اخراج ازبکان از آن دیار است. مؤلف کتاب شخصاً در جنگ رباط‌پریان حضور داشته‌است. چنان‌که از مقدمه کتاب بر می‌آید، مؤلف چون شیعه دوازده امامی بود، کرامت خاصی برای عدد دوازده و انطباق آن با سرگذشت و خصوصیات شاه عباس قائل شد و در تطبیق خصوصیات کتاب و تاریخ شاه عباس با عدد مذکور تلاش چشمگیری کرد.
پس از بازگشت به خوی در ۱۳۲۲، زریاب خویی به مدّت دو سال به تدریس ادبیات در دبیرستان‌های خوی مشغول بود. این دوران که به گفتهٔ خود او «پرآشوب‌ترین و رنجبارترین ایام حیات» وی بوده است، با مرگ پدر و تعهد به تکفل از مادر و برادران همراه بود. در شهریور ۱۳۲۴، هم‌زمان با پایان جنگ جهانی دوم و ناآرامی‌های ناشی از ادامهٔ اشغال آذربایجان، نفوذ روس‌ها در آذربایجان فراگیر بود. با وجود این که به گفتهٔ ریاحی، زریاب خویی هرگز اهل سیاست نبود، روس‌ها به «تهمت واهی سیاسی» او را به تهران تبعید کردند.
عباس زریاب خویی در ۲۰ مرداد ۱۲۹۸ خورشیدی (۱۵ ذیقعدهٔ ۱۳۳۷ هجری قمری) در شهر خوی، از شهرهای آذربایجان غربی، به دنیا آمد. سال‌های کودکیش مصادف با دورانی متلاطم در تاریخ ایران بود؛ انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ سبب شده بود که سربازان روسیهٔ تزاری که از مدت‌ها پیش برای پیشبرد مقاصد استعماری آن دولت و برای از میان بردن نهضت مشروطیت به ایران آمده بودند، از شهرهای شمالی و شمال غربی کشور خارج شوند. این سربازان به هنگام خروج از شهرها، بازارها و کاروانسراها را آتش می‌زدند و زادگاه زریاب خویی نیز از این خشونت و بی‌رحمی در امان نماند.
او در قم و سپس در تهران نزد علما و اساتیدی چون مرعشی نجفی، میرزا ابوالفضل گلپایگانی، میرزا قوام لاریجانی، میرزا هاشم آملی، میرزا مهدی آشتیانی و سید محمد مشکات بهره علمی برد و به تکمیل تحصیلات خود پرداخت و در ۱۳۲۰ از دانشگاه تهران لیسانس گرفت و در دانشگاه به همراه ایرج افشار، عباس زریاب خویی و منوچهر ستوده به خدمتگزاری فرهنگ ایران پرداخت. پس از دو سال اقامت، به سبب گرفتاری‌های زندگی نتوانست در قم بماند و به شهر آمل برگشت و نزد عالمان این شهر از جمله ابوالحسن واعظ جوادی آملی و ابوالحسن پیش نماز آملی به تحصیل پرداخت.
پس از ترک دانشگاه تهران، وی سمت‌های علمی مختلفی را به عهده داشت، از جمله عضو انجمن فلسفه، عضو هیئت امنای بنیاد فرهنگ ایران، عضو فرهنگستان تاریخ و عضو بنیاد شاهنامهٔ فردوسی بود. علاوه بر اینها با دائرةالمعارف فارسی (زیر نظر غلامحسین مصاحب) و دانشنامهٔ ایران و اسلام (زیر نظر احسان یارشاطر) همکاری داشت و مدخل‌های بسیاری در این دو مجموعه به قلم اوست. دکتر زریاب خویی از دیر زمان عضو انجمن بین‌المللی شرق‌شناسی (آلمان)، و عضو مجمع بین‌المللی کتیبه‌های ایرانی (انگلستان) بود.[نیازمند منبع]
عباس زریاب خویی (۲۰ مرداد ۱۲۹۸ – ۱۴ بهمن ۱۳۷۳)، مورخ، ادیب، نسخه‌شناس، نویسنده و مترجم ایرانی بود.
پس از تحصیلات مقدماتی در خوی و حوزوی در قم، توسط قوای روس به تهران تبعید شد. در تهران کار در کتابخانهٔ مجلس شورای ملّی او را با سید حسن تقی‌زاده آشنا کرد که بعدها با معرفی او بورس مطالعاتی بنیاد هومبولت در اختیارش قرار گرفت. زریاب خویی با استفاده از این بورس در سال ۱۳۳۹ از دانشگاه یوهانس گوتنبرگ شهر ماینز در رشته‌های تاریخ و فلسفه درجهٔ دکتری گرفت.