رباط خان

به هر راهی رباطی کرد و خانی نشانده بر کنارش راهبانی

رباط زین‌الدین یا کاروانسرای زین‌الدین از بناهای مربوط به دوره صفوی است که در سده دهم هجری به دستور زین‌الدین گنجعلی خان ریگ حکمران کرمان و به فرمان شاه عباس ساخته شده‌است.

همهٔ ابنیهٔ عالیه و آثار مستحکمهٔ قدیمه از مدارس و مقابر و معابد و عمارات و رباطات بالمره خراب گردید؛ از آن جمله شنب‌غازان و مسجد صاحب‌الامر و مسجد جهانشاه و مسجد جامع و مدرسهٔ سیدحمزه و مدرسهٔ صادقیه و طالبیه بود که ثانی‌اثنین یکی از آن‌ها را در کل روی زمین چشم دوربین روزگار ندیده بود، همگی انهدام یافته بی‌اغراق دیواری به بلندی یک وجب نماند و تخمیناً دوازده فرسخ از اطراف به تبعیت شهر انهدام یافت و تاحال این قسم زلزله درین شهر اتفاق نیفتاده بود و از ثقات آن بلاد مسموع شد که در شهر و نواحی از اطفال و نسا و رجال از غریب و بومی دویست هزار نفر تخمین شد که بدارالقرار در آن قضیه فرار نمودند و اکثر خان‌ها مسدود شد و در همان شب تا صبح تخمیناً چهل مرتبه چنان زلزله شد که هرگاه عمارت و آبادی می‌بود، در هر دفعه اول بیش‌تر خرابی می‌شد.

یکی از دلایل اصلی شکل گیری نبرد رباط کریم قرار گرفتن این شهر در مسیر جاده ابریشم و زیارت خراسان به بغداد و از سوی دیگر پس از انتخاب تهران توسط آقا محمد خان قاجار به عنوان پایتخت می باشد. و ساخت و آبادانی آن را تشویق کرد. تهران مرکز امور دولتی و دولتی شد، رفت و آمد مردم برای رفع نیاز و انجام امور اداری از نقاط مختلف کشور به تهران افزایش یافت و مردم مناطق جنوب ایران، کاروان ها، بازرگانان و واحدهای نظامی مجبور به عزیمت شدند. از رباط کریم که در جاده ساوه به تهران است. درست بود که از آنجا می گذشتند که کم کم مهاجرانی را از شهرهای مختلف به رباط کریم جذب کرد.

رباط حاج فرامرز خان (کانون) مربوط به دوره قاجار است و در سبزوار، در غرب میدان کارگر واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۰۵۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

در این نوع خان که بیشتر خاص سراهای قرن سیزدهم در ایران است، برخلاف خانهای عصر صفوی که در طبقات بالا، راهروهای سرپوشیده به شکل رواق و ایوان دورتادور داشت، طبقة اوّل (بالای همکف) عقب نشسته و تشکیل مهتابی داده‌است، مانند سرای حاجی کریم در اصفهان و سرای احمدی در شیراز و فُندُق سوق التطاوین در شهر تازه و فُندُق الطَرّافه در رباط مراکش.

تپه بساط خانی مربوط به عصر مفرغ است و در شهرستان خرم‌آباد، بخش مرکزی، دهستان رباط نمکی، روستای پیرحیاتی واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شمارهٔ ثبت ۱۸۸۲۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

شورشیان پس از شکست از قوای دولتی در رباط سنگ بست و کشته شدن صولت‌السلطنه خان این هزاره (رجوع کنید به صولت السلطنه *، هزاره)، متفرق و تسلیم شدند.

از واژه‌های دیگری که هم‌سنگ با کاروانسرا هستند می‌توان به کاروانخانه و کاروانگاه اشاره کرد. کاروانسرا را در اصطلاح سرا، تیمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نیز می‌گفتند اگرچه از نظر ویژگی‌های معماری برخی با کاروانسر ناهم‌گون هستند. ناصر خسرو به هنگام مسافرت از نائین به طبس می‌نویسد: «ما به رباط زبیده رسیدیم که دارای آب انبار بود. بدون این کاروانسرا و آب هیچ‌کدام قادر به گذشتن از بیابان نبودیم».