معنی کلمه خطیب قزوینی محمد بن عبدالرحمن در دانشنامه اسلامی
نام وی در تمام منابع، «محمد» آمده، ولی خواندمیر نام او را محمود و ابن کثیر در یک جا نام پدر وی را «عبدالرحیم» ذکر کرده است. کنیه های او را ابوالمعالی و ابوعبداللّه نوشته اند و به سبب عهده داری منصب خطابت در دمشق و مصر او را خطیب دمشق و خطیب مصری نیز گفته اند. در برخی منابع، خطیب قزوینی را از خاندان ابودلف عجلی (متوفی 226)، ادیب، شاعر، موسیقی دان و از امیران دوره عباسیان، دانسته اند. خاندان ابودلف به دلیل شورش بر خلافت عباسیان، به طبرستان و قزوین کوچ کردند. از بازماندگان این خاندان در قزوین عبدالکریم رافعی قزوینی، مؤلف کتاب «التدوین فی أخبار قزوین» (متوفی 623) بود که با خانواده خطیب قزوینی نسبت خویشاوندی داشت.
خطیب قزوینی در شعبان 666ق، در موصل زاده شد. پدر و پدربزرگ خطیب نیز قاضی القضات بودند. معاصران خطیب؛ یعنی ذهبی ، ابن فضل اللّه عمری، ابن وردی، صَفَدی، ابن نُباته، یافعی، سُبْکی، اسنوی، محمد بن رافع سلامی و ابن کثیر از وی یاد کرده اند. به تصریح ابن وردی، نویسندگان معاصر خطیب قزوینی نسبت به ذکر جزئیات زندگانی او احساس نیاز نکرده اند و ازاین رو آگاهی ما از زندگانی وی چندان فراوان نیست.
خطیب نزد پدرش دانش اندوخت و دانش های رایج عصر خود را از منقول و معقول نزد شمس الدین اَیْکی، شهاب الدین اَربِلی، شیخ عزالدین فاروثی و دیگران فراگرفت. او از فاروثی و دیگران حدیث نیز نقل کرده است. خطیب قزوینی به گفته تمام منابع، شافعی و به تصریح صفدی، اشعری مسلک بوده است. خطیب را فردی ذوالفنون، علامه، جامع معقول و منقول، امام در بلاغت و استاد در فقه، لغت، تدریس و خطابت معرفی کرده اند.
از جمله شاگردان خطیب در علوم بلاغی، ابن فضل اللّه و بهاءالدین سُبْکی بوده اند. سبکی، «تلخیص المفتاح» خطیب قزوینی را نیز روایت کرده است. بسیاری نیز نزد خطیب اصول فقه آموختند. خطیب از مشایخ اجازه صفدی و ابوعبداللّه ابن مرزوق نیز بوده است. بِرْزالی نیز از خطیب حدیث نقل کرده است.
خطیب مردم را به فراگیری اصول فقه و معانی و بیان ترغیب می کرد. او در جوانی به همراه پدرش و برادرش راهی بلاد روم؛ آسیای صغیر و آناطولی شد و در 686 که بیست ساله بود، قاضی منطقه ای در آنجا شد؛ هرچند ابن تغری بِردی، به دلیل حنفی بودن بیشتر ساکنان آن منطقه، در قاضی شدن فردی شافعی مذهب در آنجا تردید کرده است.