خط اسمان

هندسه پیش تاق یا ایوان ورودی به صورت یک مستطیل کشیده شده‌است که عمدتاً با دو مناره در دو طرف ترکیب می‌شوند و با زبان سکوت شهادت می‌دهند که در این‌جا اتفاقی مقدس رخ می‌دهد. علاوه بر این تفاوت مقیاس و شکستنی که در خط آسمان عناصر اطراف خود ایجاد می‌کند بر حرکت رو به بالای ورودی بیشتر تأکید می‌کند. این عروج روحانی در پیش تاق یا موتیف‌هایی چون مناره‌ها و کاشی کاری‌ها بر روی مناره‌ها به صورت اجر کاری و با طرح‌های اسلیمی مقرنس‌ها پیچ‌های تزیینی نیلی رنگ محیط و قوس‌های تیزه دار بیان می‌شود. فضای ورودی آغاز سفر عرفانی است که درون را به آنچه شایسته رسیدن اوست سوق می‌دهد.

در سال‌های اخیر حرکت ساخت و سازهای مدرن در مشهد شتاب بیشتری گرفته است. براساس چشم‌انداز مشهد در سال ۱۴۰۰ این شهر به شهری مدرن با معماری اسلامی–مدرن تبدیل خواهد شد. در این راستا ۴۸ پروژهٔ بزرگ معماری برای شهر در نظر گرفته شده است. بااین‌حال، برخی از کارشناسان معتقدند که این پروژه‌ها جلوهٔ اسلامی شهر را خدشه‌دار می‌کند. همچنین ساخت‌وسازهای جدید در اطراف حرم علی بن موسی الرضا باعث شده که خط آسمانی و منظر تاریخی و فرهنگی مجموعهٔ حرم مورد تعرض قرار گیرد. این مسئله باعث بروز واکنش‌هایی از سوی برخی چهره‌های مذهبی و سیاسی شد؛ و همین‌طور ثبت شدن این مجموعه در میراث جهانی یونسکو را با مشکل روبرو کرده است.

بادگیرها از عناصر اصلی در معماری بومی ایران در اقلیم‌های گرم، گرم و مرطوب و گرم و خشک ایران هستند بادگیر متشکل از کانالی عمودی است با حفره‌هایی در قسمت راس که [باد مطلوب] را به فضای داخل هدایت می‌کند و باعث تهویه طبیعی در فضای داخلی ساختمان می‌شود این عنصر معماری ایران تهویه طبیعی را در زمان‌های گذشته میسرساخته این ویژگی نشان دهنده قابلیت‌های انطباق طراحی معماری ایران و محیط است بدین سان می‌توان به وضوح بیان کنیم که بادگیر عنصری است که براساس اصول پایداری و هماهنگ به محیط عمل می‌کند متأسفانه بادگیر به دلیل ارتفاع قسمتی از سازه است که در معرض تخریب قرار می‌گیرد آنچه مسلم است بادگیر عنصری ایرانی پایدار و هماهنگ با محیط طبیعی در معماری سنتی ایران است که در خط آسمان بعضی از شهرهای ایران از زمان‌های قدیم خودنمایی کرده‌است.

ورودی مسجد از شمال شرقی از طریق درگاهی وسیع صورت می‌پذیرد و به صحن منتهی می‌شود. . گنبد اصلی بر فراز قاعده‌ای مربعی به ارتفاع حدود 40 متر در سمت مقابل حیاط قرار دارد. با این وجود، گنبد را نمی توان از حیاط دید، زیرا کل ساختمان از داخل توسط پیش‌طاقی پوشانده شده است که یک ایوان عمیق را قاب کرده است. ایوان اجازه ورود به داخل ساختمان زیرین گنبد را نمی دهد. این کار را فقط از طرفین می توان انجام داد. دو گنبد دیگر مرتبط با ایوان‌ها، با اندازه‌های کوچک‌تر، رو به مرکز اضلاع حیاط هستند. پیش طاق ورودی دارای ایوان‌های ژرف بیرونی و درونی است و  محور ایوان‌ها یر محورهای حیاط منطبق است. ایوان‌های از جوانب به حجره‌های مربعی با گنبد های بلند متصل هستند. ایوان‌های سمت قبله با سردری عظیم به مناره‌ها وصل شده‌اند و گنبدها بر روی یک فضای استوانه ای شکل به نام گریو قرار گرفته‌اند. گنبد محراب اصلی ۴۰ متر ارتفاع دارد و بر خط آسمان سمرقند غلبه کرده است. تنها کتیبه‌ی قرآن باقی‌مانده به خط کوفی است و بر روی گریو گنبد به ارتفاع ۲ متر قرار دارد و با خطی درشت نوشته شده تا از مسافت نسبتا دور نیز قابل خواندن باشد.

ارتفاع ۱۹۰ متری برچ پیچنده، در شهر کوتاه و افقی مالمو که دومین ساختمان مرتفعش ۸۳ متری‌ست خط آسمان را تعریف می‌کند و متصل‌کنندهٔ زمین و آسمان به شمار می‌رود.

بنا، براساس الگوی حیاط میانی، تمامی بازشوها رو به درون و خط آسمان براساس همجواری با بناهای اطراف به ویژه مسجد تاریخی میرزا هادی شکل گرفته‌است.

این بنا دارای تزییناتی در نمای خود از نوع گچ بری هایی به اشکال اشک و گل های شش پر و نیز گلدانی است که به صورت قرینه در نمایه کار رفته است. از دیگر تزئینات آن می توان به آجرهای به کار رفته در خط آسمان بنا اشاره نمود.