خشت در کالبد در

خواجه علی‌قلی‌خان افشار کازرونی، حاکم وقت کازرون، نقش مهمی در استقرار و تثبیت حکومت زندیه ایفا کرد. او در سال ۱۱۶۷ هجری که کریم‌خان زند در منطقه خشت در ۶۰ کیلومتری کازرون امروزی، آماده نبرد با آزادخان افغان و نمایندهٔ او، فتحعلی‌خان افشار بود، با تفگنچیان کازرونی به لشکر کریم‌خان زند پیوست. کریم‌خان که در نبرد قبلی از آزادخان شکست خورده بود، این بار توانست با کمک نیروهای کازرونی، لشکر آزادخان افغان را به سختی شکست دهد. از آن پس حاکم کازرون به یکی از افراد مورد اعتماد و بسیار نزدیک به کریم‌خان زند تبدیل شد.

از خشت تا خشت در سال ۱۳۵۰ به عنوان کتاب برگزیده سال سازمان فرهنگی یونسکو شناخته شد.

در زیگورات چغازنبیل از ۱۲۵۰ پیش از میلاد، می‌توان کاربرد کاشی را دید. در این ساختمان، اِزاره دیوارها را با کاشی آبی آمود کرده‌اند. چون هنگام رفت و آمد مردم، برخورد به پای دیوار بیشتر بوده‌است، و چون خشت در برابر باران آسیب می‌دیده، نمای ساختمان را با آجر پوشانده‌اند.

میسر کی شود خواب فراغت در جهان اهلی مگر خشت در میخانه را بالین توان کردن

یکی از تأثیرات جنگ‌های صلیبی لیوونوی در بالتیک، مطرح شدن استحکامات سنگی و خشتی بود. اگرچه در پروس و لیوونی صدها قلعه چوبی وجود داشت، پیش از جنگ‌های صلیبی استفاده از ملات و خشت در این مکان‌ها ناشناخته بود. تا سده ۱۳ام و اوایل سده ۱۴ام، طراحی آنان ناهماهنگ بود، اما این دوران شاهد ظهور نقشه‌ای استاندارد در این منطقه بود: نقشه‌ای مربعی به همراه چهار باله در اطراف حیاط. در قلعه‌های شرقی رایج بود که دیوار حایل در چند مرحله درزپیکان داشته باشد؛ سازندگان معاصر در اروپا در این باره محتاطانه عمل می‌کردند، زیرا اعتقاد داشتند که درزپیکان استحکام دیوار را کاهش می‌دهد. گریزگاه‌ها قدرت دیوار را کاهش نمی‌دادند، بلکه تا زمان برنامه ادوارد دربارهٔ ساختن قلعه استفاده از آن‌ها در اروپا رواج نداشت.

چنان بر سوارافکن خاوری فرستو بزد خشت در داوری

با سکون او و آن سنگین دل آه و اشک من خشت در... دریا ابر بر کهسار بین

از دیگر مصالح ساختمانی معمول در معماری ایران خشت است. در دوره اسلامی یا تمامی بنا از خشت بوده یا بخشی از دیوارها از خشت و بقیه از آجر بوده‌است. از آنجایی که مقاومت خشت در برابر باد و باران و برف اندک است، بناهای خشتی زیادی از روزگاران گذشته باقی نمانده‌است.

گویند هر که خانه حق را نهاد خشت قصری دهد خداش بهر خشت در بهشت

برای تولید خشت ابتدا گل را در قالب می‌ریزند. سپس در آفتاب خشک می‌کنند. به این خشت، خشت خام گفته می‌شود. خشت خام در برابر رطوبت از بین می‌رود به همین خاطر خشت را می‌پزند که در این صورت به آن آجر گفته می‌شود. فرایند پختن خشت در کوره آجرپزی که بدان داش گفته می‌شود انجام می‌شود

نه مال ماند در ایوان نه سیم در مخزن نه شاخ ماند ببستان نه خشت در منظر

خشت در خود بر سر عاشق مزن ای دوست ما را ز سر خویش چه غم حیف ز خشت است

قالب این خشت در آتش فکن خشتْ تو از قالب دیگر بزن

بنیاد عهد هستی زبن بیشترچه باید در خورد یک تامل خشت در وفاییم

بعد مردن اگر از قالب من خشت زنند آیم و باز شوم خشت در می خانه

خانهٔ شریفی، آقازاده، صولت، مسجد جامع، مناره مسجد نظامیه، گنبدعالی و یخچال‌های باقی‌مانده از دوره‌های هخامنشی و قاجار در شهرستان ابرکوه نیز نمونه‌هایی از موارد متعدد استفاده از خشت در ادوار مختلف می‌باشد (البته آب و هوا، اقلیم و وضع جغرافیایی در اینجا تنها دلیل روی آوردن به معماری خشتی نیست؛ بلکه مسئله مهم‌تر «شوره» است که در منطقه یزد و اطراف آن بسیار شایع است. شوره بناهای آجری را چنان می‌خورد که حتی اگر بهترین نوع آجر را در مجاورت آن قرار دهند بعد از چند روز به کلی پوک می‌شود). با دقت در اینگونه بناها پی می‌بریم که یکی از دلایل پابرجایی اینگونه بناها در طول سالیان متمادی می‌تواند استفاده از خشت خوب در ساخت بنا باشد.

طوفان بلا بیار و مندیش از من زیرا که تو بارانی و من خشت در آب