معنی کلمه تاریخ شروان و دربند در دانشنامه اسلامی
اثر مینورسکی بر پایه جامع الدول (صحایف الاخبار)، کتاب مورخ ترک احمد بن لطف اللّه، ملقب به منجم باشی انجام گرفته است. جامع الدول که تاریخ سلسله های سلاطین و امرای عالم اسلامی است که از کتب مهم دیگری تلفیق و ترکیب شده است که بعضی از آنها اکنون در دست نیست و از آن جمله است، متن عربی تاریخ دربند و شروان که در سال 500 هجری تألیف شده است و مینورسکی همین فصل های مربوط به خاندان های شروان و دربند را از این کتاب ترجمه کرده است.
تاریخ شروان و دربند شرحی است بر تحولات پرفراز و نشیب دربند، در فترت میان تسلط اعراب و هجوم اقوام ترک زبان، در فاصله قرن های دوم تا پنجم هجری که در طی این زمان حکمرانان عرب تبار شروان (اعراب شیبانی) در خدمت خلفا، به قدرت رسیده بودند، به تدریج از بغداد جدا شده و عنوان ایرانی قدیم شروانشاه را اختیار نمودند. منورسکی در صفحه 225 می آورد «خالدها و نیریدهای پیشین نام های ایرانی انوشیروان، منوچهر و قباد و امثال آن را بر خود نهادند.» و در این بازیابی هویت راستین خود تا بدان جا پیش رفتند که در یک مقطع زمانی دربارشان مرکز فرهنگ ایرانی شد و شاعرانی؛ چون نظامی، خاقانی، شاعر و منجمی چون فلکی شروانی را جذب کرد.
از نظر جغرافیایی باب الابواب دربند، حد فاصل باریک و مبهمی که منتهی الیه شرق جبال قفقاز را به دریای مازندران منتقل می سازد و از دیرباز بر سر راه پیشروی اقوام مهاجر استپ های شمال به سرزمین ایران، در ید اقتدار امرای کرملین قرار داشته است و یکی از نادر ادوار مسدود و محفوظ بودنش را می گذراند. به همین جهت انتشار تاریخ شروان و دربند، به روشن ساختن بخشی از تاریخ قفقاز کمک شایانی می کند. تذکر این مطلب لازم است که الباب عربی است که در فارسی دربند و در ترکی دمیرقاپی می آید و نباید این ها را با هم اشتباه نمود.
توضیح این مطلب در پایان این معرفی ضروری است که تاریخ الباب و شروان، شرح حکومت امرای نیریدیه در شروان و بنی هاشم در دربند است. نیریدیه شروان که به شروان شاهان معروف شده اند، از اولاد یزید بن مزید بن زائده شیبانی برادرزاده مزید بن زائده شیبانی معروف هستند که در زمان هارون الرشید به حکومت شروان منصوب شده بود و اولاد او در طی چهار قرن بر این منطقه حکومت کردند.
[ویکی فقه] تاریخ شروان و دربند (کتاب). تاریخ شروان و دربند ترجمه ای است از اثر خاورشناس روسی فدورویچ مینورسکی که به اهتمام آقای محسن خادم صورت گرفته است.
اثر از مقدمه، تاریخ شروان و ابواب، شرح و ملاحظات کلی و پیوست ها تشکیل شده است.
معرفی کتاب
اثر مینورسکی بر پایه جامع الدول (صحایف الاخبار)، کتاب مورخ ترک احمد بن لطف الله ، ملقب به منجم باشی انجام گرفته است. جامع الدول که تاریخ سلسله های سلاطین و امرای عالم اسلامی است که از کتب مهم دیگری تلفیق و ترکیب شده است که بعضی از آنها اکنون در دست نیست و از آن جمله است، متن عربی تاریخ دربند و شروان که در سال ۵۰۰ هجری تالیف شده است و مینورسکی همین فصل های مربوط به خاندان های شروان و دربند را از این کتاب ترجمه کرده است. تاریخ شروان و دربند شرحی است بر تحولات پرفراز و نشیب دربند ، در فترت میان تسلط اعراب و هجوم اقوام ترک زبان، در فاصله قرن های دوم تا پنجم هجری که در طی این زمان حکمرانان عرب تبار شروان ( اعراب شیبانی ) در خدمت خلفا ، به قدرت رسیده بودند، به تدریج از بغداد جدا شده و عنوان ایرانی قدیم شروانشاه را اختیار نمودند. منورسکی در صفحه ۲۲۵ می آورد «خالدها و نیریدهای پیشین نام های ایرانی انوشیروان ، منوچهر و قباد و امثال آن را بر خود نهادند.» و در این بازیابی هویت راستین خود تا بدان جا پیش رفتند که در یک مقطع زمانی دربارشان مرکز فرهنگ ایرانی شد و شاعرانی؛ چون نظامی، خاقانی، شاعر و منجمی چون فلکی شروانی را جذب کرد. از نظر جغرافیایی باب الابواب دربند، حد فاصل باریک و مبهمی که منتهی الیه شرق جبال قفقاز را به دریای مازندران منتقل می سازد و از دیرباز بر سر راه پیشروی اقوام مهاجر استپ های شمال به سرزمین ایران ، در ید اقتدار امرای کرملین قرار داشته است و یکی از نادر ادوار مسدود و محفوظ بودنش را می گذراند. به همین جهت انتشار تاریخ شروان و دربند، به روشن ساختن بخشی از تاریخ قفقاز کمک شایانی می کند. تذکر این مطلب لازم است که الباب عربی است که در فارسی دربند و در ترکی دمیرقاپی می آید و نباید این ها را با هم اشتباه نمود. توضیح این مطلب در پایان این معرفی ضروری است که تاریخ الباب و شروان، شرح حکومت امرای نیریدیه در شروان و بنی هاشم در دربند است. نیریدیه شروان که به شروان شاهان معروف شده اند، از اولاد یزید بن مزید بن زائده شیبانی برادرزاده مزید بن زائده شیبانی معروف هستند که در زمان هارون الرشید به حکومت شروان منصوب شده بود و اولاد او در طی چهار قرن بر این منطقه حکومت کردند. ینورسکی در پیش گفتار که تاریخ مارس ۱۹۵۸ میلادی خورده است، به معرفی کتاب شکر از همکاران خود می پردازد.
گزارش محتوا
مینورسکی در مقدمه کتاب که ۳۹ صفحه است، پس از اشاراتی به نحوه شکل گرفتن این اثر و منابع احتمالی، نسخ گوناگون (۵ نسخه)، ترجمه ها، و چاپ های پیشین آن، بخشی را نیز تحت عنوان زمینه تاریخی، به توضیح پاره ای از تحولات تاریخی شروان، و دربند در سده های بین عصر باستان و فتوحات مسلمین اختصاص داده است که به رغم اختصار نسبی آن، یکی از سودمندترین بخش های کتاب است. در این قسمت وئوس تحولات تاریخی آلبانیا (اران معادل سریانی آن و اغوانیک یاران معادل ارمنی ال) که امروز نام آذربایجان گرفته است، ارتباط و نفوذ ایرانی ها، عناصر و تاثیر مسیحیان ؛ یعنی نفوذ ارمنی ها و مسیحیان آلبانی و گرجی ها و امپراتور روم شرقی بر این منطقه، اقوام مهاجم شمالی و بالاخره چیرگی اعراب بر قفقاز مورد بحث قرار گرفته است. در این مقدمه به منابع دیگر تاریخ دربند و شروان اشاره می کند، مخصوصا از کتاب معروف دربندنامه که در سال ۱۸۵۱ میلادی توسط میرزا کاظم بیک به انگلیس ترجمه شده است، به تفصیل سخن می گوید و از ارتباط آن با متن عربی کتاب مجهول المؤلف گتفگوی می کند.پس از این مقدمه، ترجمه تاریخ شروان و باب درباره شاهان شروان و باب الابواب منجم باشی از صفحه ۴۳ تا ۹۲ می آید. پس از تاریخ شروان و باب، نوبت به توضیحات متن می رسد در سه بخش.شرح و تعلیقات تاریخی که به دو قسمت شروان و باب الابواب تقسیم شده است، ملاحظات کلی در جغرافیا و قوم شناسی و بالاخره سازمان های اداری، اجتماعی و نظامی شروان و دربند توضیحاتی که نه فقط به اقتضای متن نه چندان دقیق نوشته منجم باشی، بلکه به علت پیچیدگی فوق العاده تاریخ قفقاز که موطن انبوهی از اقوام و محل گوناگون و نقطه تلاقی امواج پی در پی فرهنگ ها مختلف است، لازم و ضروری است.در بحث از جغرافیای شروان و دربند می نویسد: خاک اصلی شروان در قرن چهارم شامل سرزمین هایی بود که بین دامنه های جنوب شرقی قفقاز و رود کر قرار داشت که شش رود این خاک را آبیاری می کند و هر شش رود در دامنه های جنوبی کوه های قفقاز جریان دارد. این قسمت ها از صفحه ۹۹ تا ۲۴۲ اثر می باشد. از آنجا که پیچیدگی فوق العاده مسایل تاریخی، قومی و زبانی، شناسایی بعضی از اسامی موجود در منابع عربی را بسیار مشکل ساخته است و از طرف دیگر با انبوه نام ها و اصطالاحات محلی در نوشته منجم باشی، خواننده در این اثر با آن روبرو است، لذا در هر کدام از این بخش ها با پی نوشت هایی همراه است که این موارد را توضیح و شرح می دهد که در فهم خواننده از اثر سهم بسزایی دارد.
پیوست ها
...