به ایین

در پایان عهد ساسانیان و هم‌زمان با آغاز یورش و هجوم عرب دسته‌های دیلم در داخل ولایات مرکزی ایران تاخت و تاز می‌کرده‌اند و به غارت و راهزنی می‌پرداخته‌اند. به دلیل وجود حصار البرز آن‌ها همچون مردم طبرستان سال‌ها در مقابل لشکریان اعراب مسلمان مقاومت می‌کردند و مدت‌ها پس از انقراض سلسله ساسانی همچنان به آیین قدیم خود باقی‌ماندند و با آنکه مسلمانان چندین بار به آنجا لشکر کشیدند نتوانستند تمام آن را تسخیر کنند و به همین جهت دیلم پناهگاه امنی برای سرکشان و مخالفین خلفای عباسی گردید.

وی در ۱۷ سالگی، آموزش موسیقی را نزد «ابوالحسن صبا» آغاز کرد در مدت شش سال ردیف موسیقی را فراگرفت. هنگامی که فرامرز پایور برای فراگیری سنتور به کلاس درس «ابوالحسن صبا» در خیابان ظهیرالاسلام رفت، سه سال از درگذشت آخرین بازماندهٔ سنتورنوازان افسانه‌ای از نسل پیشین، «حبیب سماعی» می‌گذشت. ابوالحسن صبا که خود در دوره نوجوانی، سنتورنوازی را نزد «علی اکبرخان شاهی» و با تکنیکی گوناگون با روش خاندان سماعی فراگرفته بود، پس از مدتی نشست و برخاست با «حبیب سماعی»، روش سنتورنوازی او را برتر از استاد پیشین خود یافت؛ بنابراین با کوشش فراوان پاره‌ای از بداهه‌نوازی‌های وی را نت‌نویسی کرد. سپس «ابوالحسن صبا» کوشش کرد تا با آموزش روش درست سنتورنوازی به‌شماری از شاگردانش، از برافتادن روش سنتورنوازی نزدیک به آیین‌های هنری و زیباشناسی موسیقی دستگاهی ایران جلوگیری کند. در همین دوران، فرامرز پایور، یکی از برجسته‌ترین شاگردان «صبا» شد و تا سال ۱۳۳۶ که «ابوالحسن صبا» درگذشت، از آموزش‌های وی بهره برد.

مر او را به آیین پیشی بخواست که آن رسم و آیین بد آنگاه راست

با اینکه جنبش فمینیستی در ایرانِ آن زمان هنوز آغاز نشده و حتی به مخیله زنان هم نرسیده بود، اما شرح زندگی طاهره به وضوح نشان می‌دهد که او در هر مرحله از زندگی تجسمِ آن جنبش بود. طاهره حتی قبل از گرویدن به آیین بابی، به‌طور مکرر و آشکار برخی از محبوب‌ترین و دیرینه‌ترین هنجارهای جامعه خود را به چالش می‌کشید. تمام داستان زندگی او در واقع بیان مخالفت و نارضایتی از نقش‌های در دسترس زنان است. در واقع، او با رفتار خود نه تنها دین مستقر بلکه کل ساختار جامعه مرد محور را برهم زد. او از فضایل زنانه تسلیم، خانه‌داری، عدم حضور در دید عموم و سکوت دوری کرد. او با قدرتِ بیان به جای سکوت، ساختارشکنی به جای فرمانبرداری و حرکت به جای حصار کشیدگی، ارزشهای حاکم بر نظم مستقر را به چالش کشید.

زینت هنگامهٔ ناز از نیاز عاشقست بزمش از پرواز رنگ ما به آیین می شود

بشد رستم زال و بنشست شاه جهان کرد روشن به آیین و راه

او برای انجام کارهای تبلیغی به آیین کاتولیک روی آورد؛ هرچند حتی اگر قوانین کلیسای کاتولیک از پزشک شدن خواهران خود تا سال ۱۹۳۶ پزشک جلوگیری می‌کرد.

پس از فتح ایران توسط عرب‌ها، تعدادی از اشراف ساسانی در طبرستان و گیلان استقلال خویش را اعلام کردند و تا مدت‌ها به آیین زرتشت باقی‌مانده بودند. مبارزهٔ این سلسله‌ها با حکومت‌های عربی که بر ایران تسلط داشتند، سال‌ها دنباله داشت تا اینکه در قرن سوم هجری مردم این دیار با دین اسلام آشنا شدند و عده‌ای به این دین گرویدند. از دلایل ترویج اسلام و علی‌الخصوص تشیع در طبرستان مهاجرت داعیان علوی به این سرزمین، در زمان حکومت عباسیان و بنی‌امیه بود؛ زیرا در این دوران پادشاهان ساسانی‌تبار طبرستان، با امان دادن به ایشان باعث مهاجرت عدهٔ زیادی از شیعیان مخالف به طبرستان شدند.

دلیل راه ما شد کفر زلفش به آیین مسلمانی رسیدیم

جهان چون دگر شد به آیین و رنگ به روی زمین اندر آورد رنگ

بنظر می‌رسد کهن‌ترین آیینی که از علامت صلیب (چلیپا) به عنوان نماد دینی استفاده کرده مهرپرستان بوده‌است اما هیچ تاریخ دقیق و مشخصی برای پیدایش و چگونگی آیین میترا وجود نداردهرآنچه تا کنون گفته شده فرضیات است و نمی‌توان تاریخ دقیق برای آن تعیین کرد با یافته‌هایی که تا کنون آشکار شده می‌توان گفت کهن‌ترین دین ایرانی میترایی بوده‌است و قدیمی‌ترین علامتهای کشف شده از صلیب مربوط به آیین مهرپرستی است.

مراو را به آیین بیاراستند همه هرچه بهتر بدو خواستند

بیامد ز ایوان دلارای پیش خود و نامداران به آیین خویش

خسرو پرویز (دوران پادشاهی از ۵۹۰ تا سال ۶۲۸ میلادی) بخاطر علاقه‌ای که به زنان مسیحی خویش داشت گاهی خود را نسبت به آیین مسیح علاقمند نشان می‌داد و این اظهار علاقه تا حدی بود که پاره‌ای از ساده‌لوحان مسیحی، او را مسیحی می‌پنداشتند. خسرو بی‌آنکه علاقهٔ قلبی به آیین مسیح داشته باشد، گاه تا حد یک مسیحی ساده‌دل، به خرافات این قوم علاقه نشان می‌داد. این اظهار علاقه‌اش به آیین مسیح نه از روی تسامح اخلاقی بلکه بیشتر ناشی از بی‌اعتنایی وی، به سنت‌های دینی موبدان بود.

طهماسب خان جلایر نیز بعد از دریافت حکم نادر مصمم جلال شده به آیین شایسته وارد کهگیلویه و جهت اجتماع قشونهای مقرره متوقف گردید.

بپذرفت دخترش گستهم گرد به آیین نیکو بخسرو سپرد

خیال هست جهان را که بر پرد از شوق که کرده اند به آیین و زینتش پر و بال

برای سنجش درجهٔ اخلاص پیروان دین الهی، مراتبی به نام «چهارگانهٔ اخلاص» وجود داشت: «کسانی که اموال خود را به شاه می‌بخشیدند، کسانی که مال و جان خود را به شاه می‌بخشیدند، کسانی که جان و شرف خود را به شاه می‌بخشیدند و کسانی که شرف و دین خود را به شاه می‌سپردند». گروه آخر بهترین دسته در این میان بودند. در سال ۱۵۷۹ میلادی، که هنوز خبری از دین الهی نبود، اکبرشاه از چهارگانهٔ اخلاص برای فهمیدن میزان وفاداری افراد پیرامونش استفاده می‌کرد و گرچه لازم نبود اشخاص به یک‌باره هر چهار اخلاص را به جای آورند، در ازای پذیرفتن این خلوص به «درجهٔ یک»، «درجهٔ دو» و غیره نائل می‌شدند. از آنجا که دین و سیاست آن دوران در هم آمیخته بود، زمانی که دین الهی معرفی شد، این مراتب به آیین جدید هم افزون گشت و آنچه پیش‌تر تنها نشانگر میزان وفاداری شخصی به شاه بود، به میزان برجستگی معنوی در پیشگاه دین الهی بدل شد.

همه اعیان جهان روی تو را آینه هاست تا هر آیینه به آیین دگر آرایی

با تمامی این شرائط و حدود، لشکر اسلام پس از هر پیروزی مأمور به ملاطفت و مهربانی با دشمن است و باید صدمه و فشاری که از آنان دیده را در بوتهٔ فراموشی نهاده و همچون برادران و دوستان صمیمی با ایشان رفتار کند و با کمال رأفت، محبت، منطق قوی و کردار پسندیده آنان را به آیین حق دعوت کنند.