معنی کلمه اکتساب قیاس در دانشنامه اسلامی
باید برای تحصیل مجهول تصدیقی به وسیله قیاس به روش ترکیب، مقدمات قیاس اکتساب شود؛ این گونه که از راه تحلیلِ دو طرف قضیه مطلوب (یعنی اصغر و اکبر) به ذاتیات آنها و نیز عرضیات و معروضات لازم و مفارق آنها دسترسی پیدا شود، سپس با طلب حدوسطی که میان آنها تالیفی منتج (چه ایجابی و چه سلبی) برقرار کند، قیاس مورد نظر به دست آید.بدین سان چون احراز مطلوبی از طریق قیاس مورد نظر باشد، ابتدا هر یک از دو جزء مطلوب (اصغر و اکبر) در نظر گرفته می شود، سپس تمام اموری که ممکن است موضوع یا محمول برای آن دو واقع شوند، جستجو می شوند که عبارت اند از: جنس، نوع، فصل، عرض عام و خاصه. همچنین هر چیزی که می تواند از آن دو سلب شود یا آن دو از آن سلب شوند نیز طلب می شود.
اشکال اربعه در تحلیل
وقتی این محمولات ایجابی و سلبی محقق شد، چند حالت متصور است: ۱. اگر در میان محمولات ایجابیِ اصغر به موردی که موضوع برای اکبر در یک قضیه کلی (ایجابی یا سلبی) قرار گرفته باشد، برخورد شد، قیاسی محقق می شود که از نوع شکل اول و منتج مطلوب است.۲. اگر در میان این محمولات به موردی برخورد شد که بر یکی از دو طرف (اصغر یا اکبر) به شکل ایجابی حمل شده و از طرف دیگری سلب شده باشد، به قیاسی از نوع شکل دوم دسترسی پیدا شده است.۳. اگر به موردی برخورد شد که اصغر و اکبر هر دو موضوع باشند، شکل سوم محقق شده است.۴. اگر در موضوعات اصغر به موردی برخورد شد که بر اکبر حمل شود، قیاس شکل چهارم به دست آمده است.
تحقق شرایط هر شکل
این همه در صورتی است که شرایط هر شکل به حسب کمّ، کیف و جهت نیز حاصل باشد؛ مثلاً در قضیه مطلوب یعنی «هر انسانی فناپذیر است» تمام اموری (ذاتیات و عرضیات) بررسی می شود که به ایجاب یا سلب، و موضوع یا محمول برای اصغر و اکبر است، آن گاه به دست می آید که «مخلوق بودن» با هر دو مرتبط است؛ یعنی محمول برای انسان (اصغر) و موضوع برای فناپذیر (اکبر) است، بدین صورت که «هر انسانی مخلوق است» و «هر مخلوقی فناپذیر است»، سپس این دو قضیه کنار هم قرار داده می شود تا هیئت شکل اول محقق شود که به طور طبیعی نتیجه حاصل شود؛ یعنی هر انسانی فناپذیر است؛ بدین گونه از راه تحلیل مطلوب به قیاس مورد نظر دسترسی پیدا می شود.
فایده تحلیل قیاس
...