احادیث احکام

ابوحنیفه را یکی از فقهای اصلاحگر می‌دانند. وی در راه استخراج احکام فقهی روشی غیر از دیگر فقها در پیش گرفت. نقل است که می‌گفت: «اگر رسول‌الله در زمان ما می‌زیست همین‌ها را می‌گفت که من می‌گویم». پیروان ابوحنیفه، مذهب و روش او را اهل رأی می‌نامند زیرا ابوحنیفه قائل به رأی است چنان‌که بعد از صدور هر فتوایی و حکمی عنوان می‌کرد «این سخن ما رأی است و بهترین سخنی است که بر آن دست یافته‌ایم، پس هر که بهتر از سخن ما آورد، او از ما به صواب نزدیک‌تر است» او با اهل حدیث مخالف بود و تنها در شرایطی اقدام به قبول احادیث متواتر می‌کرد که از اصحاب نقل شده باشد و حدیث و خبر مفرد را قبول نداشت. به نقل از ابن خلدون می‌گویند که از مجموع احادیث منتسب به پیامبر او فقط به درستی ۱۷ حدیث باور داشته‌است. این شیوهٔ او می‌تواند به خاطر متکلم بودن او و تأثیرش در روش فقهی وی باشد. همچنین او قیاس و استحسان را هم به عنوان اصول در اجتهاد پذیرفت.

سنت حاوی اعمال و گفته‌هایی است که به محمّد نسبت داده شده و از مسائلی مانند عقاید و آداب مذهبی، بهداشت شخصی و دفن مردگان گرفته تا سؤالات فلسفی مانند عشق میان انسان‌ها و خدا را شامل می‌شود. مسلمانان به محمّد به عنوان الگو می‌نگرند[قرآن ۹] و سنت او تأثیر زیادی در فرهنگ اسلامی گذاشته است. بسیاری از آداب مذهبی مانند نماز، روزه و حج، در سنت یافت می‌شود ولی در ظاهر قرآن یافت نمی‌شوند. احادیثی که از او گزارش شده است در موضوعات معنوی، اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی است و مرزبندی‌های مشخصی را برای مسلمانان رقم زده است. در دوره حکومت عمر بن عبدالعزیز دستور داده شد تا تمام سخنان محمّد به صورت مکتوب، ثبت گردند و بعدها تمام اعمالی که از محمّد گزارش می‌شد، همچون سخنش مورد استناد فقیهان مسلمان قرار گرفت. در مورد اهمیت و مورد استناد بودن سنت محمّد برای برداشت استنباط احکام شرعی، اختلافی بین فرقه‌های اسلامی وجود ندارد.

آنچه از روح تعالیم اسلام بر می‌آید و در علم کلام به ان تأکید شده‌است، تبعیت احکام اسلامی از مصالح عمومی است. در احادیث اسلامی، اسلام به تسلیم بودن در برابر خداوند تعبیر شده‌است که با انجام اعمال ثابت می‌شود. تسلیم مورد نظر اسلام، نباید غیر منطقی تلقی شود یا محصول ذهنیتی منفعلانه یا سرنوشتگرایانه به حساب آید؛ در واقع این نوع تسلیم عملی آگاهانه و از روی عقلانیت است که توسط شخص با یقین عقلی و بینش معنوی همراه است.

روزه در چندین آیه از قرآن ذکر شده است. دستور روزه گرفتن در ماه رمضان و بسیاری از احکام مربوط به آن در سوره بقره آیات ۱۸۳–۱۸۵ و آیه ۱۸۷ آمده است. به علاوه، آیات دیگری نیز هستند که روزه گرفتن را به عنوان کفّاره برخی گناهان (سوره نسا آیه ۹۲، سوره مائده آیات ۸۹ و ۹۵ و سوره مجادله آیه ۴) یا جایگزین بعضی از آداب مراسم حج (سوره بقره آیه ۱۹۶) بیان می‌کنند. این آیات به همراه احادیث (به عنوان مثال بخاری یا حرّ عاملی) شاکله قواعد فقهی روزه را تشکیل می‌دهند. کلمات «صائمون» و «صائمات» (روزه‌داران مرد و روزه‌داران زن) در قرآن در سوره احزاب آیه ۳۵ به عنوان دو گروه از انسان‌ها که در زمره گروه‌های مورد بخشش و بخشایش خدا هستند آمده‌اند. در سوره مریم آیه ۲۶، مریم با خود عهد سکوتی بست که قرآن از آن به روزه یاد می‌کند. به گفته برگ در دانشنامه اسلام این آیه یادآور رسم رعایت سکوت در نزد مسیحیان به هنگام روزه است. آیهٔ ۱۸۳ بقره که امر به روزه می‌کند ظاهراً در رمضان سال دوم پس از هجرت فرو فرستاده‌شده است. در پی نزول این آیات و وجوب روزه گرفتن، وجوب روزهٔ عاشورا از میان رفت.

«محمدقاسم نانوتوی» از علمای دیوبندی در کتاب «تزكية العقيده» مواردی مانند: قدرت بدون واسطه و منحصر به فرد خداوند ، عدم وساطت قانون طبیعت ، تابعیت عقل نسبت به سنت پیامبر ، استناد به احادیث راویان ثقه و لزوم پذیرش اجتهاد فقهای صحابه تابعین « سلف صالح » را مورد بحث قرار داده است و استدلال می کند : " خداوند نیک است ؛ نه آنکه خداوند آنچه را نیک است ، فرمان می دهد . وی معتقد بود : احکام اسلام الزاماً با طبیعت مطابقت ندارد . وی در کتاب « تقریر دلپذیر » خط مشی فکری اش را برای ستیز با یهودیت ، مسیحیت و آیین هندو پایه گذاری کرده است.

از ویژگی‌های اصلی کتاب تهذیب الاحکام، دسترسی نویسنده آن به کتابخانه‌های بزرگی چون کتابخانه سید مرتضی و کتابخانه محله کرخ بغداد و تجمیع روایاتی که شناخته شده نبوده‌اند می‌باشد. در این اثر روایات متعارض گزارش شده‌اند و این مسئله به عمق و اعتبار بیشتر می‌افزاید. شیخ در این اثر، روایات ابتدای باب را بر روایات انتهای باب، ترجیح داده‌است. این اثر بر ترتیب کتاب مقنعه اثر شیخ مفید نگاشته شده‌است. شیخ طوسی، برای اختصار در کتابش، احادیث را با سندی معلق نقل می‌کند و در انتهای کتاب، طریقه خویش به هر راوی را می‌نویسد. روایات این اثر اکثر در زمینه فقه هستند و نسبت به آثار صدوق و کلینی، احادیث فقهی بیشتری را شامل می‌شود. این اثر توانسته ارائه نسبتاً کاملی از آراء موافق و مخالف احکام شرعی مورد اختلاف را داشته باشد. بر این اثر نقدهایی وارد شده‌است از جمله روایت احادیث ضعیف، ضعف در بیان وجوه حل تعارض بین روایات، بیان دلایل غیر محکم برای برخی ادعاها و وقوع خطا و تحریف در نقل سند و متن برخی روایات.

البته بنا بر نظر برخی از روحانیون متاخر شیعی استفاده از عقل به عنوان منبع احکام شرعی عملاً در هیچ موردی اتفاق نیافتاده است. اما در علم کلام متکلمین هر دو نحله شیعه و سنی نقش عقل در اثبات اصول عقائد را پذیرفته‌اند و آن را به کار بسته‌اند. در احادیث منسوب به امامان شیعه امامی عقل حجت باطنی خدا بر انسان‌ها دانسته شده‌است.

این آیه در رابطه با قوم بنی اسرائیل است. زمانی‌که در نبود حضرت موسی به گوساله پرستی روی آورده‌بودند و خداوند به آن‌ها دستور داد یکدیگر را بکشند تا توبه آن‌ها پذیرفته‌شود. تعدادی از نویسندگان معتقدند که توابین نام خود را از این آیه اخذ کرده‌اند و آن‌ها قصد خودکشی داشتند و به‌شان نزول آیه و حکم شرعی این عمل در اسلام توجه نکرده‌اند. شان نزول آیه برای قوم یهود بود و خودکشی هم در اسلام حرام است و در بین توابین حافظان قرآن و راویان و فقهایی بودند که به نظر نمی‌آید برای جبران گناهی دست به گناهی دیگر بزنند. رهبران این قیام همگی بیش از ۶۰ سال عمر داشتند؛ یعنی دوران جوانی خود را پشت سر گذاشته و به احکام شرعی و قرآن آگاهی داشتند. مهم‌تر از همه در کتاب‌های تاریخی نامی برای این قیام ذکر نشده و در وقایع نویسندگان معاصر نام توابین را به آن داده‌اند و در کتب تاریخی و احادیث به آن اشاره نشده است.

حدیث‌گراها دربرداشت‌ها و استنباط‌های فقهی خود بیشتر به ظاهر احادیث توجه می‌کردند و احکام استنباطی آنها بر پایهٔ متون قرآن و حدیث استوار بود.

صاحب‌نظران برجسته دینی مسلمان توافق دارند که ختنه جنسی توسط اسلام نه الزامی است و نه ممنوع است. در قرآن به ختنه زنان یا ختنه مردان اشاره ای نشده‌است. بریدن آلت تناسلی زنان در برخی از احادیث (اقوال منسوب به محمد) به عنوان عملی شریف اما غیر ضروری ستوده شده‌است، هرچند صحت این احادیث مورد تردید قرار گرفته‌است. علاوه بر احکام اسلام، اجتهاد یکی از چهار منبع حقوقی اسلام برای پیروانش در طول سده‌ها بوده‌است. اجتهاد دربرگیرندهٔ فتوا (نظر علمای دینی مسلمان) است که اغلب به‌طور گسترده‌ای رواج دارد و رفتاری را توصیف می‌کند که با الزامات دینی مطابقت دارد. فتواهایی مبنی بر منع ختنه، طرفداری از انجام آن، و واگذاری تصمیم به والدین اما توصیه به عدم انجامش صادر شده‌است.